Хөх уулсын дундах хүй цөглөсөн нутаг ХУТАГ-ӨНДӨР хайрхан минь

Б. Бадралмаа:
Монголчуудын амьдрал- Тэмдэглэл

2021-11-30, 1483

-Диваажин гэж байдаг бол манай нутаг шиг сайхан газар бий болов уу-

Тунаран тунарч мяралздаг хойд Тэрхийн голоо өгсөж явна, би. Улаанбаатар хотоос эртлэн хөдөлсөн хөнгөн тэрэг уртаас урт зам туулсаар ижий, аавд минь хүргэхээр тэмүүлж яваа нь энэ. Газар дөхөх тусам сэтгэл гэгэлзэж, машин улам удаан яваад ч байх шиг адгана. Сумын төвөөс шатахуунаа дүүргээд, өсөж төрсөн нутаг Хойд Тэрх рүү хөдлөхөд хажуугаар зөрсөн хүн бүхэн царай танил, дотно. Хүүхэд насандаа хардаг байсан дүр зураг тэр л хэвээрээ санагдана.

Нутгийн хөх уулс минь намайг л хүлээж байсан шиг амгалан дүнсийх нь сайхан. Сумын төвийн урдуур урсах Тэрхийн голын хуучин модон гүүрээр машин түг таг хийн гарлаа. Энэ гүүрэн дээгүүр эмээтэйгээ мөн ч олон удаа аргалд явсан даа. Араг үүрсэн эмээгийнхээ хоёр талд гараад л шулганаж өгдөг байж билээ. Эмээ минь “Намрын дулаан цагт уулын мод авч ирж, шатааж байхаар аргал түүсэн нь дээр, гэлээ ч аргалын утаа сайхан” гээд амралтын өдрүүдэд хэдэн бор хүүхдээ дагуулаад, уут бариулаад аргалд явдаг сан. Том шуудайтай аргалаа усны тэргэнд түрээд л модон гүүрээр дааж ядан явдаг байсан тэр үе нүдний өмнүүр зурсхийх шиг боллоо. Хүүхэд насны минь гэгээн дурсамж ингэж л хөвөрдөг юм байна. “Заавал тэнд очиж амарна даа. Одоо хэдхэн алхчихвал” гээд л зүтгэнэ. “Эмээ миний хүүхдүүд наанаа амар. Ядарчихлаа” гэж хэлэх. Эгч, үеэлүүдтэйгээ нийлээд, түрдэг тэргээ хэдэн талаас нь түрээд л байх. Бас “Чи сайн түрээч дээ. Би хамаг чадлаараа түрж байна” гээд л нэгэнтэйгээ барьцаж, бусад нь инээлдэх.

Эмээ минь хэзээний зүгээр суудаггүй, хөдөлмөрч хүн байсан юм. Биднийг “Амралтын өдрөөр уйдаж суухаар аргалд яв, гудамжны хогоо цэвэрлэ” гээд л өөрийнх нь хөл, гар нь өвдөж байгааг ч тоосон шинжгүй урд ороод явдаг байв. Тэрхийн голын хөвөөг дагаад хог түүнэ. “Бусдын тарьсан хогийг бид яахаараа түүх ёстой юм” гэж ирээд л бид зөрүүдлэх. Харин эмээ минь “Та хэд хог түүлээ гээд хөлөөс чинь хөл гараас чинь унахгүй. Та нар л эх нутгаа хайрлаж, хогийг нь түүхгүй юм бол танихгүй хүмүүс ирж түүх юм уу. Тэгдэггүй юм, миний хүүхдүүд хурдхан түүчих. Айл хүний амь нэг гэдэг юм. Тэдний хашааны урдуур хэдэн хог харагдсан. Гүйж очоод аваад ир” гээд л гүйлгэчихдэг байж билээ.

Сумын төвийн урдхан талд уртаас урт жалга үргэлжилнэ. Маанийн зургаан үсэгтэй энэ жалгыг Онхын ам гэдэг юм. Онгод тэнгэрийн тахилга, шүншигтэй энэ нутагт аавын минь өвөг, дээдэс эртнээс нутаглаж, энэ л голыг өгсөж уруудан ханаа шийрлэж, энэхэн замбуулинг туулсан байдаг юм. Аав минь эхээс зургуулаа. Зургаан дэрсхэн хүү өсгөнө гэдэг эмээ, өвөөд минь амаргүй байсан биз ээ. Намайг дөнгөж гурван ой хүрэхтэй зэрэгцээд өвөө минь бурхны оронд одсон учир би түүнийг чухам ямар хүн байсныг огт санадаггүй юм. Ээж, аавынхаа дурсамж, олны ам дамжсан яриа, хойморт залрах зурагнаас нь л “Өвөө минь ийм хүн шүү дээ” хэмээн өөрийнхөө төсөөллөөр ой тойндоо тогтоосон.

Манай нутгийнхан өвөөг минь ихэд ажилсаг, огт зүгээр суудаггүй, адгуу зантай хүн байсан гэж хуучилдаг. Тэр занг нь аав дууриачихсан юм шиг байгаа юм. Бас л зүгээр суудаггүй, амарч сууна гэдгийг мэдэхгүй явдаг юм. Өвөө тухайн үедээ агентын эрхлэгч хийдэг, айл саахалтынхан тэднийхээр их орж гардаг учир эмээ байнга л хоол, унд бэлдчихсэн сууж байсан гэдэг. Харин өвөө дээс томж, хурганы арьс элдэхээс эхлээд гэрийн мод бэлдэх, тавилга сав хийх зэргээр элдвийг оролддог байсан гэсэн. Ийн элдвийг бодож, энхэл донхол замаар гол даган өгссөөр явна. Сарлагийн сүрэг голоо даган бэлчих ажээ. Тэртээ уулын энгэрт хонин сүрэг налайж, наахна нь тарвага оройн наранд идээшлэн таахаг, таахаг алхана. Манай нутагт уулын ам болгоноос нь тунгалаг усан урсана. Цэнгэг булаг шанд бүхэн Тэрхийн гол руу цутгана. Ингэж л Тэрхийн гол тэртээх холын хөндий рүү цэлэлзэн мяралзана.

ЭЭЖДЭЭ ҮНСҮҮЛЭЭД, ААВЫГАА ДАГААД ЭРДЭМ СУРАХААР ЯВЛАА ДАА...

Цэцэгт хөндийгөөр эгчийгээ, айл саахалтынхаа хүүхдүүдийг дагаад гүйж явсан намайг аав, ээж “Миний охин энэ жил сургуульд орно. Охиныхоо хувцсыг бэлдэнэ. Миний охин онц сурдаг юм шүү, эмээгийндээ байна шүү дээ” гэж хэлэх нь содон сонсогддог болов. Яагаад ч юм “Сургуульд явна шүү” гэсэн үг шинэ зүйлийн эхлэл ч юм шиг баяр төрж, бас догдолдог байлаа. Ингэж л ээждээ үнсүүлээд аавыгаа дагаад энэ л голоо уруудан явсаар сурагч болж билээ.

Манайх сумын төвөөс 60 гаруй километрийн зайтай. Өвлийн хүйтэн, зуны халуун алинд нь ч ажрахгүй амралтаараа аавынхаа мотоциклийн ард суугаад л салхи татуулан гэрээдээ давхидаг сан. Аав шинэхэн жолооч болоод удаагүй байхдаа мотоциклоо мөн ч их унагаадаг байж билээ. Өдөр шөнөгүй машин, унаа холхих энэ зам одоогийнх шиг зурайсан, дардан байсангүй. Гарын таван хуруунд тоологдох цөөн хэдэн машин манай тийш хааяа явна. Бүдэгхэн зам дээгүүр аав хэрэндээ л удаан явж байгаа хэр нь багахан чулуу таарахаар л унаад өгнө. Эгч бид хоёрыг өвдөгчих вий гэж айсандаа аав багахан бартаа таарвал “За миний хүүхдүүд буугаад мотоциклоо түрээрэй” гээд л бид гурав чулуу, голын сайр харагдвал мотоциклоосоо буугаад түрнэ. Бид ингэж мунгинаж явсаар өглөө эрт гэрээс гарсан ч, нар жаргахтай зэрэгцэн сумын төв ордог байлаа. Одоо бодоход сумын төв орно гэдэг их л хол санагддаг байж хэсээн бодож явлаа.

Хөнгөн тэрэг газрын холыг товчлон хүрэх газар руу улам улам дөхсөөр. Сумын төвөөс хөдлөөд 50 орчим километр явжээ. Бид Содномдаржаа хайрханы өвөр, Хөх нуурын аманд ирж хэсэг буудаллаа.

ХОЁР БАГШИЙН ШАРИЛЫГ ЗУУ ГАРУЙ ЖИЛ “ХАДГАЛСАН” СОДНОМДАРЖАА ХАЙРХНЫ ӨВӨРТ ХӨХ НУУР МЭЛМЭРНЭ

Манай нутгийг эртнээс хутагт хувилгаадын өлгий нутаг хэмээн нэрийддэг. Бидний түр амсхийсэн Хөх нуурын Содномдаржаа хайрхан уулын дээр өвгөн Гэсэр багш Цэвээнрашийн Чүлтэмжамц, түүний шавь аграмба Равсалын Санжайжав нарын занданшуулсан шарил бий. Өвгөн Гэсэр багшийн тухай ам дамжсан үлгэр домог шиг яриа олон байдаг юм. Яагаав, нөгөө занданшуулсан шарил гээд л хэдэн жилийн өмнө дуулиан шуугиан болоогүй юу. Энд бурхан шашны хамгийн том төв байгуулагдах ёстой гэж олон хүн үздэг болсон байна лээ. Тэр ч утгаараа жуулчид хоёр ламын шарилыг үзэхээр зунжин цувдаг болсон юм.

Гэсэр лам жанч өөд болохынхоо өмнөхөн “Манай нутаг, усныхан намайг үеийн үед мартахгүй дурсан санаж явбал Шамбалын дайнд мордохдоо намайг сураглаж уулзана биз ээ. Би тэр дайнд Базаррагчаа баатар нэртэй цэргийн жанжин байх юм. Энэ Жавчиг миний морь байх юм” хэмээн айлдаад “Миний цогц шарилыг Хөх нуурын эхний гурван оньсны дундах сэтэрхий дээр нь бунхалж нутаглуулаарай. Би тэнд Улаан албингийн гүйдлийг хэдэн үеэр нь хаагаад сууж байя. Тэгвэл энэ нутаг усныханд аюултай өвчин, тахал, зовлон гачаал тохиохгүй, идэж уухаар элбэг, амар амгалан аж төрнө” гэж гэрээслэл үлдээсэн гэдэг.

Хожим өөрийн гарын шавь эрдэм номтой аграмба Санжайжав ламтныг түүний хажууд бунхалсан байдаг. Намайг дөнгөж ухаан орж байхад манай нутагт нэг их түймэр гарч билээ. Бүдэг бадаг санахад алсын бараа харагдахгүй битүү утаа манантан татсан байдаг. Аав айлын саахалтын ах нар гээд л нутгийн эрчүүд түймэрт дайчлагдан хэд хоног явсан даа. 2001 оны хавар Хөвсгөл аймгийн Жаргалант, Завхан аймгийн Их-Уул, Тосонцэнгэл сумын газар нутгийг хамарсан түймэр манай нутагт орж ирсэн нь энэ юм билээ. Энэ түймэр Содномдаржаа ууланд хүрч хоёр багшийн хөшөө байгаа хэсгээс ердөө хоёр метр хүрэхгүй зайд унтарсан байдаг. Хожим сонсохнээ тэр хавьд битүү өвс ургачихсан, түймэр унтрах ямар ч боломжгүй салхитай өдөр хэрнээ унтарчихсан хэмээн нутгийнхан гайхан ярьдаг юм.

Хөх нуурын эрэгт галуу, шувуу ганганалдаж, голын ус эргээ халин цэлэлзэнэ. Энэ жил манай нутагт хур бороо элбэг орж, өвс ногоо сайхан ургажээ. Арц таанын үнэр хамар цоргим анхилам үнэртэнэ. Уулын энгэрт хөгшин бурхи хого хого хошгирон, хажуугийн жижиг нүхний дэргэд хоёр хөх зурам хөөцөлдөн “тоглоно”. Ийм л тайван тийм л баян хангайдаа ирсэн би сая л нэг цээж дүүрэн амьсгаа авахтайгаа боллоо. Бид Өвгөн Гэсэр багшийн тухай ам дамжсан энэ мэт үлгэр домог шиг яриаг хуучилсаар цааш хөдөллөө.

ХӨХ БУУЦТАЙ ӨВӨЛЖӨӨ МИНИЙ ХҮЙ ЦӨГЛӨСӨН ГАЗАР

Хөх нуурын амнаас арав хүрэхгүй километр газар яваад миний төрсөн газар, хүй цөглөсөн нутаг бий. Алсаас дүнхийн харагдах хөх уул, Хутаг-Өндөрийн бэлд би мэндэлсэн юм. Наран ээвэр, нөмөр нөөлөгтэй уулын энгэрт хөх хорголтой өвөлжөө байдаг юм.

1996 оны хавар хоёрдугаар сард бие тулгар ээж минь сар шинээр ээждээ очиж золгох үеэрээ намайг төрүүлсэн гэсэн. Яагаад ч юм тэр жил нутагт минь эрт хавар ирсэн байдаг. Хаврын урь орчихсон, гэрийн хаяаны цас хайлж, хашаа, саравчны дээврээс цасны ус под под дусалсан дулаахан өдөр байсан гэдэг.

Гэрээсээ холгүй байх төрсөн гэртээ ирсэн ээж минь гэнэт л өвдөж эхэлсэн юм билээ. Тухайн үед түргэн дуудах машин, мотоциклийн аль нь ч байхгүй учир аав хөтөлгөө морьтой багийн эмчийнх рүү хар хурдаараа давхижээ. Харин эмээ минь хэзээний тайван хүн учир шинэ хүнээ өлгийдөн авах бэлтгэлээ базааж, эх баригч ирэхгүй бол өөрөө өлгийдөж авахаар зэхэж эхэлсэн байдаг. Аав тэр үед морины хурдаар их л сандарсан байдалтай давхиж, багийн эмчийн гэрт морины амгай таталгүй давхисаар хүрсэн гэдэг. Төд удалгүй хөтөлгөө морьтой аав багийн эмчийг авчирч, ээж минь намайг төрүүлсэн гэсэн. Ингэж л би энэ хөх бууцны хөлд өвөг эцгийнхээ гэрт хүн болж хорвоод мэндэлсэн юм гэнэ лээ. Улаан цурав намайг эхийнхээ хэвлийгээс дөнгөж “унаад” тэнхээ мэдэн уйлахад залуухан аав минь ихэд баярлаж , бас сандарч байсан гэж ярьдаг юм сан...

САЙХАН СЭТГЭЛ, УУЖУУ ЗАНТАЙ МАНАЙ ГОЛЫНХОН

Диваажин гэж байдаг бол манай нутаг шиг сайхан газар бий болов уу гэх бодол гол даган өгсөх зуурт бодогдов. Цаанаасаа л амгалан дүнсийх хөх уулсын нам гүмийг эвдэж, уртаас урт үргэлжлэх энэ жалганы дундуур хойд Тэрхийн гол мяралзан урсана. Тув тунгалаг усанд загас, жараахай дураараа сэлж, усны шувууд гангар гунгар ганганалдана. Гол даган зуссан айлуудын танан цагаан гэр нов ногоон талд сувд мэт ярайх нь нь сэтгэлд дотно. Нутгийн хөгшид машины чимээнээр гэрийн гадаанаас дурандаж, хүүхэд багачуул нь нааш, цааш гүйлдэнэ. Манай голынхон хэзээнээс ааль сайтай хүмүүс хэмээн олноо хүндлэгддэг юм.

Хүүхэд байхад манайх үхэр тэргээр нүүдэг байж билээ. Хайнагийн шар хүнгэнэн мөөрөх чимээнээр сэрэхэд ээж хэдийнээ сааль, сүүгээ бэлдчихсэн, үүр хаяарахтай зэрэгцэн аав гэрээ ачдаг сан. Нүүдлийн бараанаар саахалтын эгч данхтай цай, өрөм тос бэлдчихсэн зам тосдог тэр цаг үе мөн чиг сайхан байжээ. Тэрхийн голын хүүхэн, Тэсийн голын унага гэж хэзээнээс алдартай нь энэ.

Үд дундын аагим халуун өнгөрч, сэвшээ салхи хацар нүүрийг минь зөөлнөөр элбэнэ. Нар тэртээх уулын цаагуур орж ядан жаргахтай зэрэгцэн бөмбийсөн цагаан гэр минь улам бүр ойртон ойртоно. Тэнд миний төрсөн гэр, тоглож өссөн цэцэгт хөндий бий. Өдийд ээж минь хэдэн үнээгээ саагаад зэлэн дээрээ байгаа даа. Харин аав минь үнээ ивэлгээд миний ирэх зам руу ширтэж, сэтгэл нь тогтож ядан дэнсэлж байгаа гэж бодох тусам улам догдлон яарна. Хөх утаа тэнгэр баганадан суунагласан хөх бууц минь торойгоод гараад ирэв. Би гэртээ ирлээ.

Хөх уулсын дундах хүй цөглөсөн нутаг ХУТАГ-ӨНДӨР хайрхан минь

АНХААР! Та сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууныг баримтална уу. Ёс бус сэтгэгдлийг админ устгах эрхтэй. Мэдээний сэтгэгдэлд ergelt.mn хариуцлага хүлээхгүй.

Нийт сэтгэгдэл: 11

Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2022-11-26 19:38:26

Tsoogii: Ямар мундаг юм бэ. Дүүдээ ажлын өндөр амжилт хүсье.
Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2022-11-26 17:07:42

Сангаа : Үнэндээ л зураг шиг зурайтал бичжээ.Дүүдээ амжилт хүсье Гишгэж явах бүрдээ сэтгэлд буусан үгээ бичэж яваарай
Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2021-12-01 00:03:26

Алтанцэцэг: Бодит амьдралыг сайхан хүүрнэсэн байна.сэтгэлд яг л бууж байна.Амжилт хүсье!
Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2021-11-30 22:07:03

Төгөлдөр: Нүдэнд харагдтао бичиж ээ аниа бүр нутагаа саначихлаа
Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2021-11-30 13:56:37

Өлзийбат: Нутаг ус өвгөд дээдэс ижий аав сэтггэлд дотно бүхнээ сайхан бичсэн байна. Чамд авьяас байна. Бурхны хишгийг үргэлж өнгөлж арчилж яваарай.
Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2021-11-30 13:18:09

d baterdene: baterdeniin ohin monuu shn bichsen bn
Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2021-11-30 13:18:08

d baterdene: baterdeniin ohin monuu shn bichsen bn
Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2021-11-30 13:00:25

Сараа: Үнэхээр сайхан бичжээ. Амжилт хүсье танд
Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2021-11-30 13:00:25

Сараа: Үнэхээр сайхан бичжээ. Амжилт хүсье танд
Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2021-11-30 12:12:31

Зоригоо: Нүдэнд харагдтал сайхан бичсэн нийтлэл байна амжилт хүсэе
Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2021-11-30 11:54:57

Төрөө: сайхан найруулж бичжээ амжилт хүсье дүүдээ

Шинэ мэдээ

Нийтлэлчид