Будаг нь халцарсан хашааны төмөр хаалгыг гурван удаа нүдэхэд өвлийн хүйтэнд гадуураа хувцас ч өмсөөгүй жаахан охин нимгэн цамцтай гүйж ирэн хаалга тайлав. “Том хүн байгаа юу, эгч нь, сайжруулсан шахмал түлшний талаар санал гомдол сонсох гэж явна” гэхэд, “Өвөө, эмээ хоёр байгаа” гээд, эргээд гэр рүүгээ гүйв. Бид сайжруулсан шахмал түлшний чанар өнгөрсөн жилээс ямар байгааг иргэдээс сонсож, нөхцөл байдлыг сурвалжлахаар яваа минь энэ. Дээрх айл бол Чингэлтэй дүүргийн Ногоон нуурын оршин суугч. Ажил тарж, хүмүүс эхнээсээ гэртээ ирсэн бололтой айлууд эзэнтэй байгаа нь яндангаас нь гарах утаанаас илт. Бид ч энэ үеийг зориуд тааруулж, энэ удаагийн сурвалжилгаа бэлтгэхээр гарсан юм.

-САЙЖРУУЛСАН ТҮЛШ ҮНС, ТОРТОГ ИХ БОЛСНООС ГАДНА ӨМХИЙ ҮНЭРТЭЙ БОЛЧИХСОН-

 Удсан ч үгүй ахимаг насны эмэгтэй хүрч ирэв. Түүнд мөн л дээрх үгээ давтан хэлж, “Сайжруулсан шахмал түлшний чанар өмнө жилээс ямар байна вэ ” гэхэд ”Үүнийг л яримаар байсан юм” гэх шиг “За ёстой санал гомдол их байна даа” гэсээр бидний яриа эхэллээ. Түүнийг Н.Эрдэнэцэцэг гэх бөгөөд энд амьдраад 20 гаруй жил болж байгаа гэнэ. Тэрбээр” Сайжруулсан шахмал түлшний чанар өнгөрсөн жилээс эрс муудсан. Нэгдүгээрт үнс, тортог нь дийлдэхгүй байна. Мөн галлагаа хийх үеэр нүүрснээс өөр үнэр гарна. Урьд нь манайх хувингаар зуухандаа дөрөв хийгээд дүүрдэг байсан чинь одоо хоёр хийхэд л нэг шуудай нүүрс дуусаж байна. Хүйтэн өдөр бол өглөөгүүр л нэг шуудай нүүрс дуусчихна. Үнсээ өглөө, орой  авахад л болдог байсан бол одоо өдрийн дөрөв, тав авч байна. Өвгөн бид хоёр гэртээ суудаг болохоор байнга л галаа манаж байхгүй бол нэг мэдэхэд гэр хөрчихнө. Мөн өмнө нь манайх хоёр гэрийн 12 уут нүүрсний наймыг  нь машиныхаа ард багтаачихдаг байсан бол одоо арав багтдаг болсон. Тэгэхээр савлагаа бага болсон байна. Би хувьдаа барьцалдуулагч бодисыг нь багасгасан юм болов уу гэж таамаглаж байна. Мөн дээрээс нь савлагаа бага болохоор долоо хоногт зургаан шуудай түлш хүрэлцэхгүй байна. Савлагаа бага болохоор айлууд түлш их түлнэ шүү дээ, тэгэхээр утаа нэмэгдэх нь ойлгомжтой. Төр засаг иргэд түлшээ их түлж байна гэхээс илүү сайжруулсан шахмал түлшнийхээ чанарт анхаарал хандуулмаар байна. Түлшээ бага хэмжээгээр хийгээд удаан дулаанаа барьдаг бол байнгын галлагаа гарахгүй, иргэд нь ихээр түлэхгүй амар шүү дээ” гэв. Дөнгөж эхний айлаас нөхцөл байдлыг асуухад сайжруулсан шахмал түлшний чанар муугаас үүдэн гарах үр дагавар олон байна. Тэд ердөө утаан дундаа үнс тортогтойгоо холилдон, ямар ч орчны бохирдол, эрүүл амьдрах нөхцөлгүй сууна.

Сайжруулсан шахмал түлшний чанар өнгөрсөн жилээс эрс муудсан. Нэгдүгээрт үнс, тортог нь дийлдэхгүй байна. Мөн галлагаа хийх үеэр нүүрснээс өөр үнэр гарна. 

-ҮЙРМЭГ ИХТЭЙ, НОЙТОН БОЛОХООР УУГИАД МӨД НОЦОХГҮЙ БАЙНА-

    Цааш явтал, шинэ зам буюу ногоон нуурын орчмын айл өрхүүдийн дунд сайжруулсан шахмал түлшний ганцхан цэг байрлана. Харьцангуй хотын төв хэсэгт байрладаг энэ айлын хашааны гадна талбайд сайжруулсан шахмал түлш хураалттай байх бөгөөд гэрийнхээ гадна түлшний уутаа хураасан харагдав. Тус цэгийн эзэн иргэн Н.Ганбаатараас иргэд түлшээ хэр авч байгаа талаар асуухад “Долоо хоногт таван тонн түлш ирэхэд гурван хоногт л дуусчихдаг байсан. Гэтэл одоо иргэд түлш авах нь багассан. Өнөөдөр пүрэв гараг, өдийд уг нь дуусчихдаг юм. Гэтэл одоо 240 шуудай түлш зарагдаагүй хураалттай байна. Уг нь хүйтний эрч чангарч түлшний хэрэглээ их баймаар. Түлшээ авахаар ирэх хүмүүсээс учрыг нь асуухаар, өмнөх авсан түлш нь дуусаагүй байгаа болохоор авахгүй байгаа гэсэн хариулт өгдөг” гэв. Түүнээс мөн түлшний чанарын талаар асуухад “Шахмал түлш уутандаа янз бүр. Тухайлбал, зарим нь үйрмэг ихтэй, нойтон байдаг. Нойтон нь уугиад мөд шатахгүй. Зарим нь овоо том ширхэгтэй, түлэхэд урамтай шатдаг. Манай эндэхийн айлууд түүхий нүүрс түлэх гээд ч арга байхгүй, хотын төв хэсэгт байрладаг болохоор түүхий нүүрсийг хашаандаа буулгахдаа л баригдана, тэгээд ч үнийг нь дийлэхгүй шүү дээ” гэв. Биднийг ийн явахад дугуй, хог хаягдал шатааж байгаа айл тааралдсангүй. Гэхдээ л модны үнэ тэнгэрт хадчихсан болохоор цаасаар ч болов орлуулж суугаа нь тодорхой.

Нойтон нь уугиад мөд шатахгүй. Зарим нь овоо том ширхэгтэй, түлэхэд урамтай шатдаг.

         Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын энэ сарын 7-9-ний хоорондох хяналт шалгалтаар зуухандаа хог хаягдал хийсэн хоёр зөрчил, хоёр аж ахуйн нэгж хэрэглэсэн тос шатааж, түлш гаргах үйл ажиллагаа явуулж байсан зөрчил илэрсэн байна. “Зориудаар утаа гаргая” гэж түлээгүй, модны үнээ дийлэхгүй арга ядахдаа түлсэн цаас, хувцас түлснийхээ төлөө тэд хэрэг хийсэн гэмтэн шиг хэн нэгэнд байцаагдаж, их хотын хамаг гайг  тарьж байгааг аятай хүмүүст зэмлүүлдэг. Үүний нэгэн жишээг хэдхэн хоногийн өмнө толгой шийрээ хурдан болгох гэхдээ ороолтоо түлсэн иргэнийг орж байцаасан сэтгүүлчийн үйлдлээс илхэн харж болно. Ил гарсан нь ганц тэр сэтгүүлч болохоос гэрт нүүрсээр гал түлдэггүй орон сууцанд амьдардаг хүмүүс цөм гэр хорооллынхныг гэмтэн шиг үздэг нь нууц биш. Тэгвэл энэ нь шахмал түлшний чанар муу байгаагийн нэг үр дагавар гэдгийг тэд ярьж байна.

-АРГЫГ НЬ ОЛООД ТҮЛЭХЭЭС ӨӨР СОНГОЛТГҮЙ БАЙНА-

          Ийн бодсоор дахин нэг айлаас нөхцөл байдлыг асуув. Тус айлын эзэн Г.Баярням “Сайжруулсан шахмал түлшний чанар угаас их муу. Анхнаасаа утаа их гардаг, гарсан утаа нь их хортой. Гал түлээд жаахан утаа гаргахад л нүд хорсож, толгой эргэдэг. Тэгэхээр энэ түлш хэчнээн хортой нь харагдаж байгаа юм. Тэгээд муухай үнэртэнэ. Өнөөдөр дугуй түлээд суудаг хүн байхгүй байх. Бүгд л сайжруулсан шахмал түлш түлж байна. Тэгээд энэ нь үйрмэг ихтэй, нойтон, үнэр ихтэй гээд олон асуудалтай. Одоо тэгээд аргыг нь олоод түлэхгүй гээд яах билээ, ямар даараад суултай нь биш. Төр засаг өөрсдөө утааг багасгана гэж шахмал түлшийг гаргачихаад, одоо болохоор иргэд сайжруулсан шахмал түлшийг ихээр түллээ гэнэ. Учрыг нь олохгүй байна” гэсэн юм.

           Ийнхүү иргэд үнэн төрх байдал, бодит нөхцөлөө ярьж байлаа. Харин нөгөө талд Тавантолгой түлш ХХК-иас сайжруулсан шахмал түлшний чанар хэвийн, ямар нэгэн зөрчилгүй гээд мэлзээд байх.  Чанар нь ямар байна гэдгийг уг түлшийг түлж байгаа иргэд илүүтэй мэднэ гэдгийг хариуцсан хүмүүс, үйлдвэрлэж байгаа компани л мэдэх л ёстой баймаар. Гэтэл сайжруулсан шахмал түлш иргэд ихээр түлснээс утаа ихсэж байгааг ам уралдан ярих. Тэгвэл үүсээд байгаа агаарын бохирдлын үүдэл шалтгааныг хамаг нуруун дээрээ үүрч буй иргэдийн нүүрсний хувин, түлээний цэг рүү сүржигнээд байгаа сайд, дарга нарын хэн нь өнгийж үзсэн бол. Харин ч иргэд үнс, тортог их гардаг, нойтон, үйрмэг ихтэй, хөлдүү байгаагийн улмаас шатахгүй уугих түлшийг аль болох арга эвийг нь олж байгаад түлж, дулаан суух гэж хэрэндээ хичээж байна. Чухам хэзээ хүртэл үйрмэгтэй, нойтон, өмхий үнэртэй түлш үйлдвэрлэсээр байх бол.