...”Хуйхалсан хонины толгой шиг шүд нь яралзаж, уруул нь харлаж хорчийгоод, хамаг бие нь шатаж, танигдахын аргагүй болсон охин түймэр нөмөрч, үнс нурамд булагдсан тариан талбайн голоос хамгийн сүүлчийн хүчээрээ өндийгөөд, “Гүндэгээ, Баасанжав аа” гэж дуудаад, урд минь сөхрөөд унасан. Эргэж босолгүй, нүдний минь өмнө эцсийн амьсгалаа татсан тэр охин хэн байсан бол...Энэ бодол намайг 60 жил ээрч байна. Атарын ургацыг галын аюулаас авран хамгаалахаар эрэлхгээр зүтгэж яваад, Угтаалын сангийн аж ахуйн тариан талбайд үүрд үлдсэн Эдийн засгийн сургуулийн цэл залуухан охидын эмгэнэлт түүхийг надаас өөр ярих хүн үлдсэнгүй дээ. Үнэндээ, өмнө нь ярих цаг, боломж байсан ч гэлээ сэтгэлийн шарх минь дийлэхгүй, айдас, түгшүүрийн нулимс хоёр нүдийг минь бүрхчихээд, ам эвлэхгүй байсан юм аа. Намаржин тариа хурааж, ганцхан өдрийн дараа хот руугаа буцахаар яаран баярлаж байсан найзууд минь тариан талбайд амьдаараа шатаж, аврал эрсээр, амьсгал хураагаад 60 намрыг үджээ.

        Тийм ээ, 1965 оны аравдугаар сарын 2, Угтаалын сангийн аж ахуйд гарсан гал түймэрт их сургуулийн оюутнууд шатаж, амиа алдсан эмгэнэлтэй, сэтгэл шимшрүүлсэн түүхийг уншигч танд үнэнээр нь хүргэж байна. Бидний өмнө сууж байгаа Зундуйн Гүндэгмаа гуай 16-хан настайдаа улсын өмч хөрөнгийг авран хамгаалахаар үхэхийн тухай бодож амжилгүй гүйж, халиурсан их өвсийг нөмөрсөн, хуйларсан их галаас амьд үлдсэн зургаан хүний нэг нь. Хэдийгээр зургуулаа амьд үлдсэн ч гэлээ галын дараа хоёр нь шархаа даалгүй, хоёр нь хорвоогийн жамаар саяхан энэ хорвоогоос буцжээ. Харин нэг нь...

 “АТОМЫН ҮҮЛ” ҮХЛИЙН ҮҮЛ БАЙСНЫГ ХЭН НЬ Ч МЭДЭЭГҮЙ

1965 он, аравдугаар сарын 2.

          Тариа хураалт дуусаж, Угтаалын төвийн үтрэм дээр оюутнууд цуглалаа. Аравдугаар сарын 3-нд сургуулийн захирал Ж.Батмөнх урлагийн наадамд амжилт үзүүлсэн бидэнд шагнал гардуулахаар ирэх ёстой. Орой нь сангийн аж ахуйн улаан буланд нийтийн бүжигтэй. Оюутнууд дуулж, би хөгжим дарна. Тал талын үүрнээс цугласан бид улсынхаа нийслэл рүү буцаж, эрдэм номдоо шамдаж, гэртээ харихыг хоёр сар хүлээсэн нь 24 цагийн дараа биеллээ олох нь. Бидний төлөвлөгөөт ажил дууссан, амрах нь амарч, ачаа бараагаа зэхэх нь зэхэж байтал өдрийн хоолны бүрээ дуугарлаа. Нэгдүгээр ангиас хамт сурсан Тунгалаг найз минь надтай адилхан их сургуулийн хуваарь авч, намрын ажилд хамт яваа ч гэлээ өөр тасагт хуваарилагдчихсан. Ингээд би сургуулийнхаа Д.Баасанжав гээд охинтой ойрхон нөхөрлөж байсан юм. Баасанжав бид хоёр өдрийн хоол, өглөөний цай гээд үтрэмийн талбайд өдөржин хамт өнжинө. Тэр өдөр 13:00 цагт хоолны бүрээ дуугарсны дараа цагаан төмөр аягаа барьчихаад хэлхэлдэж явтал Баасанжав баруун талын толгод дээгүүр, тэнгэр газрын завсраар солонгорон харагдах үүл рүү заагаад, “Хүүе, Гүндэгээ тэр юу вэ” гэхээр нь “Атомын үүл” гэж л энэ байх даа” гэж хариулсан. Үнэндээ, “атомын үүл” үхлийн үүл байсныг хотын хоёр охины хэн нь ч мэдээгүй.   

Тал талын үүрнээс цугласан бид улсынхаа нийслэл рүү буцаж, эрдэм номдоо шамдаж, гэртээ харихыг хоёр сар хүлээсэн нь 24 цагийн дараа биеллээ олох нь. 

“ГАЛ ГАРЛАА” ГЭХ ТҮГШҮҮРИЙН МЭДЭЭГЭЭР ХЯТАД ЖОЛООЧИЙН “ЗИС-5” МАШИНЫ ТЭВШИН ДЭЭР СУУЖ, БАГШИЙН “БУУГААРАЙ” ГЭХ НЬ СОНСОГДЛОО

Аравдугаар сарын 2-ны 14:00 цаг.

           Баасанжав бид хоёрын хоолондоо орохоор явахдаа харсан солонгон үүл гал түймэр байсан юм билээ. Хоолоо идэж дуусаагүй байтал “Гал, гал гарлаа” гэх түгшүүрийн мэдээ биднийг тэвдүүлж, хэн нэгний “Машинд эрэгтэй, эмэгтэйгээрээ суугаарай” гэх нь сонсогдсон. Хоолны хэсэгт байсан оюутнууд таран бутарч, хувцсаа солих нь сольж, зарим нь тэр чигээрээ “Зис-5” машины тэвш рүү үсэрцгээлээ. Бид чинь гэрээсээ тариа хураалтад явж, намрын ажилд гар бие оролцоод ирнэ гээд гараа даллаад гарсан шүү дээ. Бусдаасаа биеэр жижиг, насаар ч жаахан, 16-хан настай надад гал унтраах туршлагын хэлтэрхий ч байхгүй. Тэр өдөр хүйтэн байсан ч  “Гал унтраахад учиргүй хурдан гүйдэг байх” гэж бодоод хөвөнтэй дээлээ тайлаад, оронд нь аавынхаа эргэлтээр ирэхдээ авчирсан хөвөнтэй куртик, дотортой өмдийг нь өмсөөд, хоёр алчуурынхаа нэгийг нүүрэндээ хөндлөн, нөгөөхийг нь толгойдоо боолоо. Машины тэвш рүү хүрз, шуудай, шүүр, цохиур гээд түймэр унтрааж болох юу л байна бүгдийг нь бариад бид сууцгаасан юм. Хөвгүүдийн машин тоос манаруулан давхихтай зэрэгцээд, охидыг суулгасан машин ч хөдөлсөн. Машины кабинд жолоочийн хажууд тариан талбайд биднийг хариуцаж байсан Дашсамбуу багш суулаа. Багш дөнгөж их сургуулиа төгссөн, намрын ажилд анх удаа бидэнтэй хамт явж байгаа, залуухан нэгэн.

Биднийг суулгаж яваа машины жолооч Угтаалд суурьшаад удсан хятад эр.

        Угтаалын төвийн үтрэмээс гараад давхисан бид баруун дэнж дээгүүр дөнгөж даваад буухад л намрын шаргал нарыг түймрийн хар утаа бүрхээд авч байсан юм даа.  Юу болж байгааг бодох сөхөөгүй, хаашаа давхиж байгаагаа мэдэх завдалгүй машины тэвшин дээрээс нүүр, гар халуун төөнөөд эхэлсэн. Халуун агаар амьсгалахтай зэрэгцээд машин зогсож, багш “Буугаарай, хүүхдүүдээ” гэх шиг болсон. Өнөөх жолооч улалзсан их галын дэргэд дөнгөж зогсоод, тэвшин дээрээс зарим хүүхдийг буулгаж амжилгүй галтай уралдаад эргээд давхичихсан. Ердөө хэдхэн цагийн өмнө амар тайван, ар гэрийнхнийхээ тухай тухтай бодож байсан бид үхэл гэж юу байдгийг ч мэдэхгүй “ертөнц”-д хүрээд ирлээ. Ангийн хүү С.Төмөрбатыг оюутнууд шоглоод, хүлчихсэн байсан юм билээ. Тэгээд хөвгүүдийн машинаас хоцроод, охидын машин руу суучихсан гээд галын дэргэд зогсож байлаа.

УГТААЛЫН БАРУУН ДЭНЖИД ХУЙХЛАГДСАН ТАРИАЛАНГИЙН ТАЛБАЙД ХАРЛАЖ ХОЦОРСОН ЦОГЦОС, ХЭН НЬ МЭДЭГДЭХГҮЙ БОЛТЛОО ШАТСАН АМЬТАЙ, ГОЛТОЙ ОХИД

Хэсэг хугацааны дараа.

          Оюутнууд машины тэвшнээс үсэрч буугаад тал тал тийшээ гал унтраах гээд гүйлээ. Гартаа барьсан хүрзээрээ энд, тэндгүй асаж байгаа гал руу зогсоо зайгүй цохисон. Цохиод л байсан, цохиод л байсан. Нүүр хуйхлах шахам халуун, хоолой бооход ч багадахаар хар утаа дундуур хэчнээн минут ч гүйсэн юм, бүү мэд. Нэг мэдэхэд л Төмөрбатын баруун гараас би, зүүн гараас нь Баасанжав хөтөлчихсөн гүйж явлаа. Бид гурвыг хөтлөлцөөд гүйж явтал зам харагдаж, би “Зам руугаа” гэж хамгийн сүүлд хашхираж байснаа санадаг. Энд, тэндгүй уугьсан цог, утаа, өнжмөл өвсний үнс, хөл дор бургих тортог, дов сондуул, жалганаас илүү “нүцгэн” зам авралын гарц байж магадгүй гэж тэрүүхэн хооронд бодож амжсан байгаа юм. Эрчээрээ хуйлрах салхи, галын хуй гэдэг чинь дийлдэхгүй юм билээ. Удалгүй биднийг нөмөрч аваад амьдаар минь хуйхалсан даа. Гал, салхины хуй хүчтэй цохих шиг болоход л би газарт уначихсан. Арай чүү мөлхөөд, босоод ирэхэд хоёр гарын минь арьс шохойтой цаас шиг болчихсон, хувцас минь шатаж байсан. Удалгүй гар, нүүрийн арьс хар, шар болж, шатаж байсан хувцсаа тайлаад шидлээ. Тэгээд даарч эхэлсэн. Эргээд харахад Төмөрбат, Баасанжав бид гурвын дэргэд Дашсамбуу багш, арван жилийн найз Тунгалагтай хамт зогсож байлаа. Баасанжавын нүүр, зүүн гарын сарвуу, бэлхүүс хэсэг шатаад, дотуур өмд нь биетэй нь наалдчихсан. Төмөрөө, Тунгаа, Дашсамбуу багшийн нүүр, нуруу, хөл хэсэг нь түлэгдчихсэн байсан. Гэхдээ бидний зогсож байсан замын хэсэгт галын эрч саарч бид аврагдсан байх. Оюутнууд 700 гаруй га талбайг түймэрт өртөхөөс хамгаалж яваад ийм аюулд орсон гэдгийг дараа нь уншиж байлаа. 

 Арай чүү мөлхөөд, босоод ирэхэд хоёр гарын минь арьс шохойтой цаас шиг болчихсон, хувцас минь шатаж байсан.

         Хэдхэн цагийн өмнө өнжмөл өвсөө даахгүй шахам халиурч байсан тариалангийн талбайг гал түймэр хуйхлаад оджээ. Шатаж хоцорсон тариан талбайд орь дуу тавих чимээ, “Үхлээ, би үхлээ, багш аа” гэх ёолж, орилох үгс, шатаж харласан цогцос яг л хар дарсан зүүд, аймшгийн киноноос ч аймар дүр зураг нүдний өмнө жирэлзлээ. Саяхан л хамтдаа хөгжилдөж, гэртээ харихаар хөөрч явсан сургуулийн минь охид хэн гэдэг нь танигдахгүй болтлоо шатаж, амьтай голтой алхаж байгаад унаж байгааг харах ямар аймшигтай байсан гэж санана. Ухаан санаа орж, гарч байхад хамаг бие нь шатаад, харлачихсан нэг охин “Гүндэгээ, Баасанжав аа” гээд өндөлзөөд, дуудаж байгаад чимээгүй болчихсон. Удалгүй хамаг хувцас нь шатаад, цагаан цорой нь гарчихсан, хуйхалсан хонины толгой шиг шүд нь яралзаж, уруул нь харлаж татагдсан хүн босож ирээд, урд минь унаад өгсөн. Эргэж босож ирээгүй, хэн гэдгийг нь таньж чадаагүй. Ийм л аймшигтай, зүрх зүсэм, нүд халтирам түүхийг сэтгэлдээ 60 жил тээж амьдарлаа даа.

ДУНДГОВИЙН А.ДУЛАМСҮРЭН ДУУЛЖ БАЙГААД АМЬСГАЛ ХУРААЖ, НЭГ ОХИН ХҮҮХДЭЭ НЭХЭЭД УЙЛААД БАЙСАН ГЭДЭГ...

       Ингээд хэсэг хугацааны дараа биднийг аврахаар ус ачсан, эмнэлгийн багийнхныг суулгасан машин ирлээ. Баасанжав бид хоёрыг машины бүхээгт суулгаад, бусдыг нь тэвшин дээр гаргасан. Жолооч ах “Нөгөө машин дээр шатсан охидыг суулгасан. Газар дээрээ дөрөв нь амьсгал хураажээ. Зузаан, том хувцастай нь бахардаад унасан бололтой. Судаг, их өвстэй газрын гал их байснаас газар дээрээ шатсан байх” гэж хамт явсан хүнтэйгээ ярьж байсныг халтихан санаж байна.

       Охидыг сумын төвийн эмнэлэгт хүргэхэд олонх нь ухаантай байсан. Эмнэлэгт очсон даруйд лаа асааж байсныг санаад л ухаан алдсан байсан даа. Тэр шөнө намайг ангийн маань Майхүү, Дашиймаа хоёр сахисан байна лээ. Миний хоёр гар түлэгдсэн учир тэр хоёр гараас минь барьж чадаагүй, унтаж байна уу, үхсэн байна уу гэж үзэж чадахгүй байсан гэдэг. Тэд “Үхсэн хүний хөл нь хөрдөг гэсэн” гээд хөлийг минь байн, байн барьж хоносон тухайгаа дараа нь намайг эдгэрсэн хойно ярьж байсан даа. Маргааш өглөө нь сэрэхэд нэг хүн “Та хэдийг онгоцоор Улаанбаатар руу авч явах гэж байна, одоохон” гэж хэлснийг сонсоод ухаан алдсан байна лээ. Нэг мэдэхэд, Улаанбаатарын гэмтлийн тасагт сэрсэн. Хэчнээн хоног ухаангүй байсан юм, бүү мэд.

      Гэмтлийн тасгийн нэг өрөөнд Баасанжав, Бороо, Дашдулам бид дөрөв хэвтэж байсан. Хажуугийн тасагт Дундговийн Дуламсүрэн, Хандсүрэн, Пүрэвсүрэн гээд охид хэвтэн эмчлүүлсэн ч гэлээ нэг, хоёр сар болоод амьсгал хураасан гэсэн. Хажуу өрөөнөөс “Хөх нь арьстайгаа хуураад уначихлаа. Хоёр чих нь зумраад байхгүй болж, гар, хуруу нь тасарчихлаа” гэх аймшигт үг үе, үе сонсогддог байсан. Тэд минь тэгж их зовж, амьдаараа үхэж байсныг бодохоос ч аймшигтай санагдаж байна. Дундговийн Дуламсүрэн гээд охин их сайхан дуулдаг байж билээ. Намайг ухаангүй байх зуурт эмнэлэгт дуулж байгаад өөд болсон гэсэн. Харин хэн нь үл мэдэгдэх охин жирэмсэн, эмнэлэгт ирээд “Миний хүүхэд зүгээр биз дээ” гээд хүүхдээ нэхээд уйлаад байсан гэдэг.

“ХҮН НЬ СЭРЭХГҮЙ БАЙХАД ТӨМӨР ХАЙРЦАГ, ТҮҮН ДОТОРХ МӨНГӨӨР Ч ЯАХ БИЛЭЭ”...

            Би толгойгоо боосон алчуураа аваагүй учраас урд талын үс бага зэрэг хуйхлагдаж, орой хэсэг нь шатаагүй байсан. Харин хоёр гараараа нүүрээ дарснаас болж хуруунуудын шөрмөс татаад шатчихсан, гар минь их түлэгдсэн байсан даа. Мөн аавын эргэлтээр очихдоо аваачсан хөвөнтэй өмд, курткаг өмссөн байсан учраас бэлхүүс хэсэг түлэгдээгүй, бас хөл, нуруу гүн шархдаагүй байсан. Өвөл дунд арай дээрдлээ, үе үе босож явдаг боллоо. Муу ижий минь намайг мөн ч сахисан даа. Ах, эгч нар маань намайг эмнэлэгт ээлжлээд сахина. Түлэгдэж, гэмтсэн хүнийг усанд оруулах чинь мөн ч хэцүү ажил. Дөрвөн хүн дөрвөн талаас нь барьж байгаад л оруулна. Гэрийнхэнд минь миний галд өртсөн нь хүнд даваа, хэцүү өдрүүдийг авчирсан. Гэхдээ амьд нь гарсан нь аз гэж л бүгд тайтгарч байлаа. Галын дараа, эмнэлэгт ирээд удаагүй байхад бидний ачаа, барааг гэрийнхэнд маань хүргэсэн юм билээ. Би 53 хоног тариан талбайд ажиллаж олсон 653 төгрөгийн цалингаа нөмөр хайрцагт хадгалаад, ачаандаа хийсэн байсан. Ээж минь “Хүн нь сэрэхгүй байхад төмөр хайрцаг, түүн доторх мөнгөөр ч яах билээ” гээд уйлж байсан гэдэг. Хөөрхий дөө, дөнгөж 16 нас хүрч байгаа охин нь үхэл, амьдралын заагт тарчилж, хэзээ сэрэх нь тодорхойгүй ухаангүй хэвтэж байхад хүний ээжид энэ байтугай л цөхрөл гарах байх даа. Улс галд өртсөн хүүхдүүдийн ар гэрт 500 төгрөгийн нөхөн төлбөр олгосон юм билээ. Тэр үеийнхээр бол их мөнгө. Гэхдээ би түүнээс нь илүү мөнгө цуглуулчихсан байсан гэсэн үг.

ЭДГЭРЭЭГҮЙ ЭДГЭРЭЛ, ЭРХҮҮ ЯВСАН НЬ

        Аав, ээжийн минь нутгийн уул ус ивээж, Угтаалын сангийн аж ахуйн аймшигт түймрээс амьд үлдсэн ч гэлээ эдгэрээгүй эдгэрэл хүртэл надад маш хэцүү байсан. Тэр үе чинь одоотой адилгүй, түлэгдсэн биеийг минь марганцтай усанд дүрж, цусыг нь түлж тогтооно. Шархны ногоон идээг цэвэрлэж, марганцтай усаар угаана, синтомицины эмльсээр бооно, оёдлын машины тосыг шарханд түрхэнэ. Ийм л хэцүү цаг үе байлаа шүү дээ. Марганцанд дүрнэ гэдэг бол аймшигтай, халууны там гэж байдаг бол тэр л байх гэж боддог байлаа. Нэг халуун галаас нөгөө халуун гал руу орчихож байгаа юм шиг л санагдана. Тэсвэр, тэвчээр хоёр л амьдруулсан даа, амьд үлдсэн хүүхдүүдийг. Түлэгдсэн оюутнуудын урсгасан цус, тэдний ар гэрийнхний уйлсан нулимс, сэтгэлийн шаналалыг цаг хугацаанаас өөр юу ч “эдгээгээгүй”.

        1966 оны нэгдүгээр сард эмнэлгээс гарлаа. “Гэртээ харьчихаад ирье” гээд л гарчихсан. Аав маань домч, ээж минь бариач байлаа. Эмнэлэгт олон сайхан эмчийн буянаар хөл дээрээ босож явдаг болсон намайг аав, ижий хоёр минь их бөөцийлсөн. Тэднийхээ хүчинд эдгэж, энэ хэртэй яваа гэж боддог. Дээрээс нь, Эдийн засгийн сургуулийн оюутнууд халуун сэтгэл гаргаж, түлэгдсэн оюутнуудад сайн дураараа арьсаа өгч байсан шүү дээ. Монгол хүний ийм л өрөвч, зөөлөн, чин сэтгэлээр бид амьд үлдсэн. Эмнэлэгт байх хугацаанд арван жилийн ангийнхан минь эргэж ирнэ. Эмнэлгийн цонхон дээр ирээд зогсчихно. Сайхан, сайхан ерөөлийн үгтэй чин сэтгэлийн захиа бэлэг болгоод илгээнэ. Тэр сайхан үгс намайг хөл дээрээ босох хүслээр жигүүрлүүлж, урам өгч байсан шүү дээ. Одоо ч би тэдний захиаг хадгалж, үе үе гаргаж ирж хардаг юм.

       Ингээд дараа хавар нь Я.Бороо, Ж.Дашдулам, Д.Баасанжав бид дөрөв ЗХУ-ын Эрхүү хот руу шархны эмчилгээ хийлгэх, арьс нөхүүлэх, шөрмөс тэнийлгэх мэс засалд орохоор Монголоос явцгаасан. Арван хурууныхаа хумсыг амьдаараа түүлгэж, орь дуу тавин байхад муу ижий минь л өр зүрхээ эмтэлж суулаа. Хөгжим тоглодог охиноо хуруунуудынхаа шөрмөсийг залгуулаад, тэнийлгээд ирнэ гээд хүлээсэн ч хараахан чадаагүй. Зарим хуруу маань шөрмөс нь шатаад, тэнийхгүй хэвээр үүрд үлдсэн. Жил гаруй хугацаанд Эрхүүд эмчилгээ хийлгэж, хэд хэдэн мэс засалд орсон ч бүрэн эдгэрч чадаагүй. Ингэж байх зуур Москва явсан арван жилийн найз Тунгалаг маань цаг бусаар амьсгал хураасан байлаа. Эрхүүгээс эргэж ирээд, жилийн дараа Я.Бороогийн маань шарх эдгэхгүй байсаар нас барчихсан. Харин би 1967 оны намар их сургуульдаа буцаж орсон.

ГАНЦААРАА ҮЛДСЭН ГЭРЧ...

          Эрхүү рүү хамт эмчилгээнд явсан Ж.Дашдулам маань тэр ослоос хойш 13 жилийн дараа амьсгал хураасан. Түүний бөгсөн бие, хөл, гуя хэсэг нь маш их түлэгдсэн учраас шарх нь бүрэн аниагүй. Гүнзгий шарх чинь байн байн сэдрээд байдаг юм билээ. Ингэж явсаар цусанд нь бохир ороод, 1970-аад оны сүүлчээр энэ хорвоогоос буцсан. Бидэнд энэ ослын тухай суугаад ярих зав, зүрх, зориг байсангүй дээ. Тэндээс амьд гарсан хүмүүс дотор, дотроо л үүнийгээ хадгалж явсаар байлаа. Баасанжавтайгаа би их удаан нөхөрлөсөн. Хамгийн сүүлд бие нь өвдөөд, намайг Төмөрзамын эмнэлэгт дуудуулсан байсан. Би чинь аав, ээжийнхээ гарын “ид шид”-ийг багахан ч гэсэн өвлөж авсан байдаг юм байлгүй, бариач хийнэ. Баасанжавыгаа барьж өгөөд, хэсэгтээ сайхан болгосон. Тэгээд сүүлд өөр өвчнөөр бие нь базаахгүй байж байгаад нас барсан. Найзтайгаа уулзаж чадаагүй ээ, оршуулгын ёслолд нь очсон доо. Харин галаас амьд гарсан С.Төмөрбат шарх нь гайгүй, хөнгөн зэргийн түлэгдэлтэй учраас эдгэсэн гэж байна лээ. Төмөрбат саяхан хоёр, гурван жилийн өмнө бурхан болсон. Ингээд тэр ослоос амьд үлдсэн цорын ганц оюутан нь би болж үлдлээ. Ийм учраас энэ түүхийг үнэнээр нь ярьж, эх орныхоо эд баялгийн төлөө эрэлхгээр зүтгэсэн үеийнхээ нөхдийг дурсах ёстой гэж бодлоо.

ХАРИН ҮЛДСЭН НЭГ НЬ...

       Өөр нэг үлдсэн гэрч нь Дашсамбуу багш. Тухайн үед хятад жолооч, багш хоёрыг хүүхдүүдийг шатаачихлаа гэж буруутгаж байсан. Галын дараа багшийг бид хараагүй. Хэрэв багшийг эмнэлгийн ойролцоо явж харагдвал, ирвэл хүүхдүүдийн ар гэрийнхэн “Ална” хэмээн заналхийлж, айлгаж байсан юм. Тэгээд л багш бидэн рүү ирж чадаагүй байх л даа. Багш маань одоо 80 гарсан буурай эрүүл саруул, энх тунх амьдарч байгаа. Сүүлд МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуулийн түүхт ойгоор таарахад “Баасанжав та хоёрын нүүрийг харж чаддаггүй байсан. Хүний сайхан охидыг авч явчихаад ийм болгочихлоо” гээд гол харлаж, сэтгэл эмтэрдэг байсан” гэсэн. Тэгээд би багшид “Та одоо өөрийгөө чөлөөлж, эдгээгээрэй. Нэгэнтээ болсон зүйл шүү дээ. Хэдийгээр үе тэнгийн сайхан охид минь ид хийж бүтээх, сурах, тэмүүлэх насан дээрээ улсын эд хөрөнгийг авран хамгаалж яваад амь эрсэдсэн ч гэлээ та өөрийгөө эдгээх хэрэгтэй” гэж хэлсэн. Багшийн нүдийг нулимс бүрхээд, сэтгэлийн шаналалд амьдарсан нь илт байна лээ. Тэгээд дахиад багштай уулзаж чадаагүй явна даа.

АТРЫН УРГАЦЫГ ГАЛ ТҮЙМРИЙН АЮУЛААС ХАМГААЛАХААР АМЬ БИЕЭ ХАЙРГҮЙ ЗҮТГЭЖ ЯВААД НАС БАРСАН МХЗЭ-ИЙН ГИШҮҮДИЙН ДУРСГАЛД...

1997 он.

       Галын аюулаас 30 гаруй жилийн дараа би Угтаалд хөл тавилаа. Ахыгаа дагуулж очоод, амьд гарсан газраа эргэчихээд ирье гэж бодсон юм. Аав, ээж хоёр минь Угтаалцайдамын унаган хүмүүс л дээ. Гэхдээ би Улаанбаатар хотод төрсөн учраас эндээ л амьдарсан. Угтаалын баруун дэнжид “Атрын ургацыг гал түймрийн аюулаас хамгаалахаар амь биеэ хайргүй зүтгэж яваад нас барсан МХЗЭ-ийн гишүүдийн дурсгалд”... гэсэн бичигтэй есөн хүний минь зурагтай хүндэтгэлийн хөшөөг босгосон байсан. Энэхүү хөшөөн дээр Г.Аюурзана, С.Зоригт, Х.Кулпан, А.Дуламсүрэн, Л.Хандсүрэн, Г.Пүрэвсүрэн, М.Эрдэнэ, Я.Бороо, М.Хоролсүрэнгийн хөргийг сийлж, нэрийг нь залсан байна лээ. Ямар сайхан, цэл залуухан охид энэ дэнжид улс, эх орныхоо эд баялгийг хайрлан хамгаалахаар эрэлхгээр зүтгэж яваад амиа алдсаныг нь мөнхжүүлсэнд мөн ч их баярласан даа. Бас бидэнд "Шударга журам" медалийг нөхөж олгосон доо. Бие минь эдгэрч, шарх минь аньсан ч гэлээ сэтгэлийн шарх минь аниагүй гэдгийг тэр үед дахин мэдэрсэн. Нулимс тогтохгүй юм билээ. Жил болгон тэднийхээ хөшөөнд очиж сүү өргөж, ойр орчмыг нь цэвэрлэдэг юм. Чадал байдаг тэднийхээ хөшөөг хашаалаад, сайхан жимсний мод тарих юм сан гэж сэтгэлдээ тээж явна даа. Уг энэ ажлыг ХАХХҮЯ-тай хамтраад хийчихэж болох байх. Олон жилийн өмнө тухайн үеийн сайдтай нь уулзахаар очсон ч ойшоогоогүй. Одоогийн сайдад нь энэ ажлаа танилцуулна гэж л бодож сууна даа.

“ХАЛУУН СЭТГЭЛ”...

2008 он.

          Үнэндээ, энэ ослын талаар хэн ч ам нээгээгүй, хариуцлага ч хүлээгээгүй. Галын буруутай этгээд ч олдоогүй. Машины яндангаас оч үсэрч, гал гарсан байх магадлалтай л гэж үзсэн билээ. Гэхдээ тэр олон техник хэрэгслийн алийг нь гэж шалгах билээ дээ. Ингээд л цэл залуухан, дөнгөж соёлж, нахиалж байсан арав гаруй оюутан энэ хорвоогоос буцаад, энэ хэрэг дарагдаад өнгөрсөн байх. Харин бидний түүхээр “Эрхэм элч”-ийн уран бүтээлчид “Халуун сэтгэл” уран сайханы киног бүтээсэн. “Ийм жаахан охид, энэ улсын төлөө ингэж зүтгэсэн шүү” гэдэг түүхийг үлдээж, олонд сануулж өгсөнд талархаж явдаг. Харин халиурсан их тариа буудайны үнэр, ажлын ааг, амтгүй, тэр үед байгаагүй үг хэллэг, үзэл санаа, үйл явдалтай болсон байсан. Бид уг нь кино гарахаас өмнө энийг өчнөөн хэлсэн ч тоож хэлэлцээгүй юм шиг байна лээ. Намар цагийн алтан тариаг алга дээрээ тавиад, намрын ажлын түүхэн үнэнийг бага ч болтугай харуулсан бол гэж харамсах юм. Тэр үед аавын цээжин дээр арав хүрэхгүй хүүхэд суугаад намрын ажилд явж байгаагүй юм шүү. 1965 оны наймдугаар сарын 12-нд атрын аян, намрын ажилд явж байхдаа бид хэчнээн баяр жаргалтай, дуу хөөртэй явсан гэж санан. Улсын ажлаас нэг өдөр хойш сууж, цалгардуулахгүйгээр зүтгэж байсан 100 гаруй оюутны хөдөлмөр, хөлс, ямар үнэтэй байсан гэж санана. Мартагдашгүй намрын зарлан дуудах хуудас аваад, машины тэвшин дээр дуулж, хуурдаж явахдаа аравдугаар сарын 3-нд эсэн мэнд, энэ чигээрээ л эргэж ирэх юм шиг санаж явлаа.

ШАРИЛЫН ЭРЭЛД...

2014 он.

        Цаг хугацаа харвасан сум шиг өнгөрчээ. Хатуу тавиланг сөрж, тэмцсээр энд хүрсэн байна. Нэгэнт л ийм аймшигтай зүйл болчихсон учраас би хэн нэгнийг буруутгаагүй, харамсаагүй, харуусаагүй. Магадгүй би амьд үлдсэн учраас баярлаж, түүндээ ханасан байх л даа. Харин цэл залуухан охидоо алдчихсан аав, ээжид үгээр хэлэхийн аргагүй хэцүү байсныг гадарлана. 60 жилийн өмнө гэмтлийн эмнэлэг, тариан талбай, цогцос хадгалах өрөөний гадаа ямар олон аав, ээж цөхөрлөө барж байсан гэж санана. Хүнээ алдахын зовлон, хүүхдээ үхэл, амьдралын заагт тарчилж байгааг харах гэдэг чинь эцэг, эхийн хувьд үгээр илэрхийлэх аргагүй шүү дээ. 

         Сүүлд би мөр зэрэгцэн зүтгэж явсан цэл залуухан охидын төлөө юу хийж чадах вэ гэж удаан бодож суулаа. Хэн нэгэн хүний ар гэрийнхэн надтай ирж уулзаад, тухайн үед юу болсныг үнэнээр нь мэдэх болов уу гэж хүлээлээ. Гэхдээ хэрэв хэн нэгэн  20, 30 жилийн өмнө намайг хайгаад ирсэн бол одоогийнх шигээ ярьж чадахгүй байх. Яг л өчигдөр гал гараад, өнөөдөр миний бие түлэгдчихсэн, үхэл, амьдралын заагт байгаа юм шиг санагдаад, хамаг бие хөшчихөөд байдаг байлаа. Харин 60 жилийн ярих нь зүйтэй, энэ эмгэнэлтэй түүхийг надаар дуусгаж, мартаж болохгүй гэж бодсон юм. Тэгээд 2014 онд ах, дүүтэйгээ нийлээд Алтан-Өлгийн оршуулгын газарт охидынхоо шарилыг хайсан. Ядаж зул өргөөд, хөшөөг нь тэгшлээд буцах ёстой гэж бодоод хэдэн өдөр хайлаа. Эрж, хайж явсны эцэст долоон хүний хөшөө, бунхныг олсон. Харин нэг хүнийх нь хөшөө хугарч, эвдэрсэн байна лээ. Охидын шарилын дэргэд 2007 онд  Сэлэнгэ аймгийн Мандал сум руу “Ми-8” нисдэг тэргээр гал унтраахаар яваад осолдож, амиа алдсан эрэлхэг хөвгүүдийн шарилыг нутаглуулсан байна лээ. Монголын Улсынхаа төлөө баатарлагаар зүтгэж, галын аюулын өөдөөс амь биеэ үл хайхран зүтгэсэн эрэлхэг охид, хөвгүүд тэнд нойрсож байгаа. 

ЭНЭ МИНИЙ АМЬДРАЛ...

           Үхэл гэдгийг мэдэхгүй улаан галтай тэмцэлдэж явсан 16-хан настай алдрайхан жаахан охин 80 нас шүргэж яваа эмээ болсон. Хоёр ч хүүхдийн ээж болж, хорвоогийн нарны дор ач, зээгээ суулгачихаад энэ түүхээ ярьж өгсөн. МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуулийг санхүүгийн чиглэлээр дүүргэж, насаараа хувь, хувьсгалын банканд нягтлан бодогч, эдийн засагч, хяналт, шалгалтын байцаагчаар ажиллаж, гавьяаныхаа амралтад гарлаа. Гэхдээ надад тэртээ 60 жилийн өмнөөс л хүний их эмч болох хүсэл, эмчийн тангараг өргөх ганцхан мөрөөдөл байлаа. Зориглосон, өөртөө итгэсэн, сэтгэл шулуудсан ингээд 72 настайдаа “Этүгэн” их сургуулийг хүний их эмч мэргэжлээр дүүргэсэн юм даа. Тэртээ олон жилийн дараа мөрөөдөлдөө хүрч, эмчийн тангаргаа уншиж байхад ямар сайхан байсан гэж санана. Хорь гаруйхан настай залуустай мөр зэрэгцэн суралцаж, хүний их эмч болох хүслээрээ жигүүрлэж явахдаа би юу юунаас илүү хичээж байсан юм шүү" гэсээр яриагаа өндөрлөж, санаа алдсаар суулаа.

Эцэст нь.

         Ийм нэгэн эмгэнэлтэй хийгээд эрэлхэг түүхийн эзэд 60 жилийн өмнө бидний амьдарч байгаа эх орныг бүрэн бүтнээр үлдээх үйлсэд амь биеэ үл хайхран зүтгэж, атар газар эзэмших их үйлсэд ачаа тэнцүүлэн зүтгэж байсныг энд тэмдэглэж үлдээе. Цэл залуухан охидын сэтгэл зүрх нь Угтаалын баруун энгэрт үлдэж, Алтан-Өлгийн дэнжид алтан шарил нь үүрд нойрсон байгаа. З.Гүндэгмаа эгч одоо ч залбирсаар байгаа. Орчлонд хамт ирчихээд, түрүүлээд явчихсан үеийнхээ найзуудыг дурсан суугаа. Угтаалцайдамын баруун дэнжийн Хөшөөтийн энгэр рүү сүүгээ өргөн зогсоо...Тэгээд "Тэр охин хэн байсан юм бол доо" гэх өнөөх гүнээс гүн сэтгэлийн шархаа хөндчихөөд уйлж суугаа...