Уяач нэртэй адуу тамласан яргачид хүний санаанд оромгүй үйлдэл хийж буй тухай баримт, мэдээлэл цахим орчинд тархах болсон. Улс, бүсийн наадамд л адуугаа түрүүлүүлж, айрагдуулж байвал юу ч хийхээс буцахааргүй болчихжээ, зарим уяач. Тэдний нэр алдарт хүрэхийн төлөөх ёроолгүй шунал дэлхийн талыг эзэлж байсан монгол адууны удмыг тасалж байна. Хэрэв энэ янзаараа үргэлжилбэл монгол адуу уяачдаас болж устаж үгүй болж ч мэднэ. Үүний нэг жишээ бол эрлийз адуу.

             Төрийн баяр наадамд эрлийз адуу уралдуулахгүй гэдэг боловч эрлийз адуу уралдсаар байгаа. Цаашлаад шинэ цагийн монгол адуу гэх үүлдэр бий болоод буй. Мөн туршуул азарга хэмээн монгол азарганы сэлдийг тайрч буй үйлдлүүд сүүлийн үед нэмэгдэх боллоо. Энэ бүгдээс байгалийн өвөрмөц ген бүхий цэвэр цусны монгол адуугаа хэрхэн хамгаалах вэ. Мөн уяачид хуучин цаг шиг хурдан хүлгээ мэдэж, мэдэрч уяахаа болиод зүчээ, тойруулгын аргаар уяж, элдэв тариа, тэжээлээр бөмбөгдөж, хүч тамирыг нь сэлбэж байгаа нь нууц биш. Тэр дундаа энэ жил Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн түүхэн ойн баяр давхар тохиож буй бөгөөд баяр наадмын шинэчлэсэн хуулиар монгол, эрлийз адууг сэрвээний өндрөөр хэмжинэ хэмээх заалт тусгаад буй юм. Харин үүнийг эсэргүүцэж Монголы үндэсний морин спорт уяачдын холбоо эсэргэцүүлж зарлаад байгаа юм. Тухайлбал, Жил бүр улсын наадмын үеэр эрлийз, монгол морьдын асуудал багагүй маргаан дагуулдаг билээ. “Эрлийз морь уралдууллаа”, “Монгол морийг эрлийз гээд хасчихлаа” гэдэг асуудал үргэлж гарсаар, олныг талцуулсаар буй. Хэрэв монгол, эрлийз адууг сэрвээний өндрөөр хэмжихгүй гентик болон ерөнхий хэв шинжээр нь ялгаж уралдуулахаар болвол яана гэх айдаст бие жижиг эрлийз морьтой уяачид сандарч байгаа гэнэ. Бие жижиг эрлийз адууг гаргаж авахын тулд уяачид монгол гүүг хэрхэн тамладаг талаар доор дахин дурдах болно.

         Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд эрлийз, монгол морийг ялгахдаа сэрвээний өндрийг нь хэмжих, зориулалтын лазер төхөөрөмж ашиглах санал гараад байгаа юм. Энэ талаар хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатар “Засгийн газар цаашид монгол адууны генийн дарааллыг тогтоох үүрэг хүлээнэ. Энэ хүртэл монгол адууг сэрвээнийх нь өндрөөр хэмжиж уралдуулна. Ингэхдээ адууг лазераар буудаж өндрийг нь хэмжинэ. Монгол адууны генийн дарааллыг тогтоохын тулд Монгол орны бүхий л аймгаар явж 20-50 мянган адууны шүлс, цусны дээжийг цуглуулах тул хугацаа шаардана” гэсэн юм.

          Эрлийз, монгол морийг ялгахдаа сэрвээний өндрийг хэмжих нь бодит, оновчтой гаргалгаа мөн үү. Монгол морины генийн дарааллыг тогтоох боломжтой юу гэдэг эргэлзээ төрүүлж байгаа юм. Тухайлбал сэрвээний өндрийг хэмжих нь үүлдэрлэг байдлыг харахаас илүү дээр арга байж чадахгүй болов уу. Нэг үгээр бол хамгийн оновчтой, зөв арга биш. Учир нь тэртэй тэргүй монгол төрийн наадамд жижиг биетэй эрлийз адуу уралдаж байгаа учраас сэрвээний өндрөөр ялгана гэж байхгүй юм. Өнөө цагт бэл бэнчинтэй уяач болгон эрлийз морьтой болсон. Энэ талаар учир мэдэх уяачид “Цаг хугацааны аясаар монгол морь эрлийзтэй уралдах боломжгүй болно. Алсдаа эрлийзүүд л эрлийзтэйгээ уралдах эрсдэлтэй. Тэгэхээр эрлийзийг эрлийзээс нь ялгах утгагүй биз дээ. Тиймээс сэрвээний өндрийг хэмжиж ялгах нь урт хугацаандаа хэрэгжих боломжгүй арга” хэмээн ярьсан нь бий.

           Баяр наадмын хуулийн шинэчлэсэн найруулгаар улсын баяр наадмыг тойрсон бөх, морины асуудлуудыг цэгцлэх ёстой. Гэвч нь энэ хууль тийм ч нүдээ олж чадсангүй хэмээн шүүмжлэх хүн олон байгаа юм. Жил бүрийн үндэсний баяр наадмаар цэвэр цусны монгол морийг, эрлийз морьтой уралдуулахгүй, түрүүлж, айрагдсан морьд дунд эрлийз морь байна” гэх зэрэг асуудал гардаг. Тиймээс энэ асуудлыг хуулиар зохион байгуулахаар болж байгаа билээ. Хуульд зааснаар монгол морьдын стандарт тогтоож, сэрвээний өндрийг хэмжихээр болоод буй юм. Харин энэ нь мөнгөтэй, эрх мэдэл бүхий нөлөөтэй хүн морио уралдуулах башир арга байж болох. Учир хуулиар жирийн малчин уяач төрийн наадамд хурдан хүлгээ сойж уралдуулах боломжийг олгох ёстой. Гэтэл энэ хууль эрлийз морьд уядаг уяачдад боломж олгосон хуулийн цоорхой гэж ярих хүмүүс ч байгаа юм. Монгол адууны стандарт хэмжилт хийнэ гэдэг нь сэрвээний өндөрөөр хэмжихийг хэлж байгаа бөгөөд бие жижиг эрлийз адуу уралдах бүрэн боломжийг хангаж буй гэсэн үг. Харин үүний эсрэг уяачид тэмцээд байгаа билээ. Тэдний тэмцэл үр дүнд хүрвэл бие жижиг эрлийз морьтой уяачдыг нэлээдгүй сандархад хүргэнэ. Мөн эрлийз морь төрийн наадамд түрүүлгэж алдар цуут хүрсэн олон уяач байгааг хурдан морь сонирхогчид мэдэх биз ээ.

-БИЕ ЖИЖИГ ЭРЛИЙЗ АДУУ ГАРГАЖ АВАХЫН ТУЛД МОНГОЛ ГҮҮГ ТАМЛАДАГ-

              Төрийн наадамд уралдах хурдан морины тухай хуулинд монгол адууг биеийн болон сэрвээний өндрөөр хэмжинэ гэж заасан байдаг. Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгатай холбоотойгоор хурдан морины уралдаанд томоохон өөрчлөлтүүд орсон. Нэгдүгээрт баяр наадмын хүрээнд зохион байгуулагдах хурдан морины уралдааныг “азарга, их нас, соёолон, хязаалан, шүдлэн, даага гэсэн ангиллаар зохион байгуулна” хэмээн заасан байдаг. Тэгвэл энэ зургаан насны ангиллаар ямар морь уралдахыг нарийвчилж заагаагүй байв. Ямар морь уралдахыг зааж өгөөгүй учраас “Морьдыг ялгахгүй уралдуулах юм биш үү” гэх ойлголт өмнө уяачдын дунд байсан. Тиймээс шинэчлэсэн хуулиар “Монгол наадмыг уламжлалт ёс заншилд тулгуурлан зохион байгуулна” гэж тодорхой хуульчилсан байдаг. Энэ нь ёс заншил гэдэг зүйлд тулгуурлаад үзвэл зөвхөн монгол морь уралдах ёстой гэсэн үг юм. Тиймээс уяачид төрийн наадмын түрүү авахын тулд нүдээ ухаж өгөхөөс ч буцахгүйгээр башир аргуудыг хэрэглэх болсон. Үүнийг дагаад хэдэн жилийн өмнө Эрлийз гүү хүүхэд хазаад зогсохгүй мал, амьтанд халдаж, хүнд гэмтээсэн тохиолдол Хан-Уул дүүргийн Туул тосгонд гарч байлаа. Энэ тухай Мал, амьтны гоц халдварт өвчин судлалын үндэсний төвд хийсэн шинжилгээгээр "галзуу” өвчний вирус илэрсэн” гэсэн дүгнэлт гарсан байдаг. Морь уралдуулж төрийн наадмын торгон жолоо өргөх сонирхолтой уяачид эрлийз адууг гаднаас оруулж ирэх, улмаар “шинэ монгол адуу гаргана” хэмээн яриад нэлээд хэдэн жил боллоо. Энэхүү ажлаа үржил селекцийн шинжлэх ухаанд суурилсан онолоор бус өөрсдийн дур зоргоор явуулах болсон. Эрлийз адууг монгол адуутай хольж уралдуулдаг болсноор төрийн наадмаа хүндлэхээ больж, ёс заншлаа гээж байгаа тухай монголчууд олон жил ярьж байна. Бие томтой, сэрвээ өндөртэй, эрлийз морьдын нуруун дээр нялх үрсээ тавьж явуулаад уралдуулах нэрээр эрүүл мэнд, алтан амиар нь хохирсон явдал олон гарсан билээ. Харин жинхэнэ монгол адууны нуруун дээрээс унасан хүүхэд “гэмтэх нь бага, гэмтлээ гэхэд хөнгөн гэмтдэг. Монгол адуу дэлээ дэвсдэг. Тиймээс хүүхэд зөөлөн унадаг” гэж ярьдаг.

         Монгол адуу биеэр жижиг ч байгалиасаа заяасан онцлог чанар нь хүйтэнд тэсвэртэй, уналгаа эдэлгээ даах чадвартай байдаг. Харин эрлийз адуу хүйтэнд тэсвэргүй, эдэлгээ даахгүйгээгээс гадна гүүг олноор нь хурааж хээлтүүлэх чадамж муутай. Тиймээс ёс заншлаа уландаа гишгэсэн уяач нар эрлийз азаргыг хэдэн гүүтэй хашиж, гүүний сүүлийг угт нь хүртэл оодойлгон сойж, годон сүүлийнх нь уг хүртэл скотчдоод хээлтүүлэх аргах хэрэглэдэг байна. Харин монгол азарга шиг байгалиасаа гүү хурааж, эвцэлдэх чадвар муутай эрлийз аварга гишгэх аядаад больдог. Тиймээс туслах уяач нар үйл, тамаа үзэн хээлтүүлдэг байна. Ингэхдээ жижиг, пагдгар гүүг сонгодог аж. Үүний шалтгаан нь баяр наадмын тухай хуульд заасан хурдан морины уралдаад тохирох адууг гаргаж авахын тулд юм.

БАРИМТ

           Хавар болохоор уяачид жижиг биетэй, цүдгэр гэдэстэй, сав томтой гүүнүүдийн эрэлд гардаг байна. Олж авсан гүүнүүдээ араб азаргатай эвцэлдүүлдэх хүндхэн ажилтай тугардаг бөгөөд үүнийг туслах уяачид ихэвчлэн гүйцэтгэдэг аж. Эрлийз азарга, монгол азарга шиг шууд хураагаад үржилд ордоггүй учир дөрвөн хөлөнд нь янгинатал чөдөр зүүж, давхар тушаад, сүүлнийх нь угыг хойш оодойлгон битүү скотчдог байна. Тухайлбал ахар сүүлийг нь үсгүй болтол скотчдоод оодойлгоно. Дараа нь том биетэй азаргаа хоёр талаас шанаадаж бариад азаргасуулна. Гайгүй овоо гишгэх нь үү гэтэл монгол гүүг хажиглаад, муухай ааш гаргахад нь л болчихдог гэнэ. Тиймээс мал, амьтны сэрэл хөдөлгөдөг үржлийн өмнөх эм тариа хэрэглэдэг аж.  Бие жижиг эрлийз адуу гаргахын тулд гол нь гүү намхан байх ёстой байна. Гүү төллөхөөр гозойсон өндөр унага гарах тохиолдол байдаг бөгөөд бие жижиг гүү төрхийн хүндрэлээр үхэх үзэгдэл нэлээд гардаг байна. Тиймээс зарим тохиолдолд  унагыг нь амьд гаргаж авахын тулд татах болон мэс заслын аргаар хагалгаа хийж авдаг аж. Харамсалтай нь унага л амьд гарч байвал гүү үхнэ үү, байна уу хамаагүй. Энэ гүүнүүдээс төрсөн унага шандас муутай юм шиг хэрнэ хурд сайтай. Үүнээс гадна гүүнүүдээс хэд нь үхэж үрэгддэг. Гадаад азарга, монгол азарга шиг нэг дор 20-30 гүү хурааж, хээлтүүлэх чадамж байдаггүй. Хоёр, гурван гүүн дээр гишгээд л болчихдог байна. Ингэж монгол гүүг тамлаж гаргасан бие жижиг эрлийз адуу хурдны хувьд үнэхээр хурдан байдаг аж. Харин иймэрхүү аргаар төрийн наадмын айраг, түрүү хүртсэн уяачид энэ жил нэлээдгүй сандарч байгаа сурагтай. Учир нь, сэрвээний өндрөөр хэмжихээс гадна монгол адууны хэв шинж, гентик байдлыг харан уралдуулах болбол яах тухайгаа мэдэхгүй дор бүрнээ сандарч байгаа гэнэ.