-УНАЖ ЯВАА МАШИН ДЭЭРЭЭ БЭЛЭН ХОРИН САЯ ТӨГРӨГ ӨГӨӨД ХҮРЭН ХАЛЗАНГ ЧИНЬ АВЪЯ-

          Налайх өнгөрөн давхиж явтал юу юугүй цагаан тоос босон “Сайран худгийн” дэнж зүглэн хэсэг морьд давхиж, алсын алсаас гийнгоон түрлэг бүдэг бадаг сонсогдлоо. Тиймээс бид алтан дөрвөн туурайгаараа хөрст дэлхийн бөөрийг тэмтрэн давхиж буй морьд дээр явж очив. Уяачид хятад буюу олны нэрлэдгээр хужаа мотоцикл унан морьдоо дагах аж. Зарим нэг нь автомашинтай давхиж авав. Тэд өөр өөрсдийн мориныхоо бөгсөнд бараг наалдаад “Алив ээ, ташуураад өг. Гийнгоолоо ч дээ. Амыг нь сул тавь, цаад довцог дээрээ гараад жолоогоо жаахан татна шүү” хэмээн учирлаж явна. Хүүхдүүд тоосон дунд морьтой торолзох бөгөөд хамаг л чангаараа гийнгоолж, ташуураа нар зөв даялан эргүүлнэ. Гэтэл бөөн дундаас хүрэн халзан аварга сугаран, бусдаасаа тасарлаа. Шар цамцтай нэгэн эр мотоцикльтой шунгинах аж. Бид унаж яваа автомашиндаа хааз нэмэн дөхөж очвол уяач залуу мотоциклоо нэг гараараа барьчихсан “Баруун талын замаар нь яваарай. Мориныхоо амыг зуулгаад өг” хэмээн нөгөө гараараа зам зааж явлаа. Морьд давхисаар бариандаа ирлээ. Өвгөчүүл бүснээсээ хусуураа авч агаарт эргүүлдэх бол залуучууд бакалынхаа түрийнээс хулсан хусуураа суга татан гийнгоолж морьдоо тослоо. Түрүүнд давхин орох хүрэн халзан азарганы тоосонд бусдад нь шагай шиг цуварсаар гийнгоон түрлэгтэй барианд орж ирлээ. Олны амыг сонсон хэсэг алхвал уяачид “Бага сунгаагаа сайхан эхлүүллээ. Энэ жил Эрдэнийн халзан азарга өнгөтэй байна  даа. Сайхан ч давхиж орж ирлээ. Энэ жил улсын наадамд нэг юм дуулгах вий” хэмээн өөр хоорондоо ярилцана. Тиймээс түрүү азарганы уяач Эрдэнэ гэх хүнийг олж уулзахаар хэсэг холхилоо. Нүүр ам нь тоос, шороо болсон хүүхдүүд уяаныхаа дэргэд барилдаж, хуушуур амталж харагдана. Нар гэрэлтүүлж, салхи сийгүүлсэн тостой хуушуур, хүйтэн ундаа наадамчдын хамгийн сайхан хоол хэзээнээсээ л байсаар ирсэн билээ. Тийм ч  болохоор хурсан олон амтлан идэх ч дуртай. Уяачид морьдынхоо хөлсийг хусуурдаж дуусаад хэсэг, хэсгээрээ тойрон сууна. Тэд нэг нэгэндээ харамгүй зөвлөгөө өгч, дараагийн сунгааны тухай ярилцах зуураа дүнсэн тамхиа баагиулж, гутлынхаа түрүүнд гаансныхаа хоншоорыг тогшин сууцгаана.

       Машинаас хар шил зүүсэн нэлээд махлаг эр бууж ирээд азарганы эзэнтэй уулзах гээд тэд биднээс холдон явав 

           Түрүүлсэн хүрэн халзан азарганы уяач хаана байгааг сурагласаар олж очлоо. Уяач азарганыхаа хөлсийг хусаж дуусаагүй байх бөгөөд хусуур дээр бөнжигнөх хөлсийг амтлан үзэж “Уяа нь арай л болоогүй байна даа” хэмээнэ. Гэтэл хажуугаас нь нэг хүн “Ёстой сайхан давхилтай хүлэг байна даа. Хоёр гурван ч наадамд түрүү магнайд ирснийг нь мэдэх юм байна” хэмээн хөөргөнө. Удалгүй тас хар өнгийн жийп маркийн автомашин унасан эр хажууд давхиж ирлээ. Машинаас хар шил зүүсэн нэлээд махлаг эр бууж ирээд азарганы эзэнтэй уулзах гээд тэд биднээс холдон явав. Араас нь нэлээд дөхөж, тэдний ярилцахыг сонслоо. Тэд наймааны тухай л өөр хоорондоо ярилцана. Машинаас бууж ирсэн эр “Унаж яваа машин дээрээ хорин сая төгрөг бэлэн өгье. Хүрэн халзан азаргаа зарчих” гэнэ. Харин уяач “Нэр алдар, мөнгө төгрөгийн төлөө морь уяагүй ээ. Би хүрэн халзангаа зарахгүй. Өөрийн унаган хүлгээ өөрөө л уяна” хэмээн мөрөн дээр нь алгаад эргэн алхлаа. Хүрэн халзан азарган дээрээ очихтой нь зэрэгцээд түүнтэй уулзвал Нийслэлийн алдарт уяач Н.Эрдэнэ гэдэг хүн ажээ.

           Халамцуу эр урт ташуураа газарт хүчтэй гэгч нь цохин тулж босоод явж одов. Унаач хүүхдүүд морьдоо уяа тойруулан явах бөгөөд уяачид их насны морио эмээллэж байлаа.

         Тэрбээр энэ жил 30 гаруй хурдан хүлэг сойж байгаа бөгөөд улсын баяр наадамдаа хүрэн халзан азаргаа сойж байгаа гэнэ. Мөн энэ жил Налайх дүүргийн 100 жилийн ойн баяр наадам, төвийн бүсийн наадамд хурдлуулах гэнэ. Биднийг энэ жил болох наадмуудын тухай ярилцаж байтал нэгэн халамцуу эр ирлээ. Тэр эр дээлээ сугалдаргалсан байх агаад хагас метр шахам урт яргай ташуур барьжээ. Мэнд, ус ч үгүй “Саяны залууд хүрэн халзангаа зарах байсан юм даа. Ланд 200 маркийн машин, 20 сая төгрөг аваад тансаглаж хэвтэх заяа чинь дутаа юу, айн. Оройтоогүй дээр нь одоо зарчих, мөнгө нь энэ байна” хэмээн өврөө тэмтэрнэ. Гэтэл Нийслэлийн алдарт уяач Б.Эрдэнэ гуай түүнийг “Бушуухан нүднээс далд орж үз” хэмээн зандарлаа. Халамцуу эр урт ташуураа газарт хүчтэй гэгч нь цохин тулж босоод явж одов. Унаач хүүхдүүд морьдоо уяа тойруулан явах бөгөөд уяачид их насны морио эмээллэж байлаа. Халуун нар ээгээд, зөөлөн салхи сэвэлзэж, морьдын туурайн доороос хөнгөн тоос босно. Их насны морьд барианы зурхай руу гарахаас өмнө бид Нийслэлийн алдарт уяач Б.Эрдэнэ гуайтай цөөн хэдэн хором хөөрөлдсөнийг уншигч танд хүргэж байна.

-НИЙСЛЭЛИЙН АЛДАРТ УЯАЧ Н.ЭРДЭНЭ: УЯСАН ХҮЛЭГ, УНААЧ ХҮҮХЭД ХОЁР БАРИАНДАА ДАВХИАД ИРЭХ Л САЙХАН ДАА-

Би архийг ялах гэж уугаад ялагдаад больсон хүн дээ

-Хаа газрын наадам, хурдан морины сунгаан дээр согтуу хүн мэр сэр үзэгддэг болжээ. Үүнээс гадна сунгаан дээр морины наймаа их явагддаг бололтой?

           - Морины наймаа бол хаана ч болдог л үзэгдэл. Гэхдээ баян чинээлгээрээ гайхуулж, бусдын хурдан морийг үнэ цохиж авдаг явдалд үнэхээр дургүй. Уясан морь нь заавал айраг, түрүү авч байж л санаа нь амардаг уяач олон болжээ. Мэдээж уяач бүхэн л морио айргийн тавд багтаахыг бодолгүй яах вэ. Гэхдээ наадамд гэдэг бол сайхан наадахын нэр шүү дээ. Уясан хүлэг, унаач хүүхэд хоёр бариандаа сайхан давхиад ирэхэд л сэтгэл санаа сайхан болдог доо. Түүнээс биш заавал түрүү магнай авах гээд өөрийгөө, унаач хүүхдээ, морио тамлаад байж болохгүй. Наадамд гэлтгүй сунгаан дээр ч халамцуу хүн үзэгдэж л байдаг юм. Би архийг ялах гэж уугаад ялагдаад больсон хүн дээ.

-Тийм гэж үү?

       -Тийм ээ. Архи ууж явж байгаад нэг өдөр гэртээ иртэл хоёр унагатай гүү, нэг азарга л үлдсэн байсан. “Тэгээд энэ адуунууд хаачихсан юм бэ” гэж гэрийнхнээсээ асуусан. Гэтэл “Чи өөрөө архинд өгөөд дуусгасан биз дээ” гэсэн. Түүнээс хойш ёстой архи гэдэг ундаанаас эгнэгт зайгаа барьсан даа.

“Чи өөрөө архинд өгөөд дуусгасан биз дээ” гэсэн. Түүнээс хойш ёстой архи гэдэг ундаанаас эгнэгт зайгаа барьсан даа

-Анх морь уяж эхэлсэн түүхээсээ хуваалцаж болох уу. Хүн бүр л өөр өөрийн түүхтэй байдаг шүү дээ?

        - 2000 оны зуднаар адуугаа нэг сайн цөөлсөн дөө. Тухайн үед шинэ мотоцикл худалдаж аваад, адууныхаа эрэлд гарсан. Азарга адуунаасаа долоог л олж авсан даа. Унах ч морь байхгүй долуулаа туранхай. Тиймээс олсон хэдийгээ тууж яваад нэг айлд орсон. Тэр айлд Батсайхан гэдэг залуутай танилцаад, хөөрөлдөж суутал тэрбээр “Ах мотоциклоо зарчих” гэсэн. Би ч “Ав л даа. Ах нь адуунаас өгнө” гэсэн. Гэтэл тэр залуу “Ах би танд 16 адуу барьж өгье” гэлээ. Тэгэхээр би ахын дүү 16 адуугаар  наймаа хийж болно.  Гол нь чи барьж өгөх юм уу, би сонгоод явах юм уу” гэж асуусан. Гэтэл “Та сонгоод авч болно шүү дээ” гэсэн. Тэгээд би хамгийн түрүүнд бор гүү, бор шүдлэн хоёрыг зүсэлсэн. Дараа нь бор хязаалан зүсэлж авлаа. Энэ мэтчилэн долоо, найман адуу сонгож аваад бусдыг нь чи өөрөө мэдээд өгчих. Ах адуутай болохыг хүсэж байгаа шүү. Тиймээс аль болох гүү өгөхийг бодоорой гэсэн дээ.

тэр залуу “Ах би танд 16 адуу барьж өгье” гэлээ. Тэгэхээр би ахын дүү 16 адуугаар  наймаа хийж болно.  Гол нь чи барьж өгөх юм уу, би сонгоод явах юм уу” гэж асуусан

-Та наймаагаар авсан адуугаа уралдуулсан уу?

      -2000 оны улсын баяр наадамд хоёр борыг нь уралдуулсан. Нэг нь зургаад, нөгөө нь ест хурдалсан даа. Дараа нь Архангай аймагт болсон “Тамирын хурд” уралдаанд бор шүдлэн айргийн тавд хурдалсан. Тэгээд л бөөн баяр болсон.

-Та мотоциклоо 16 адуугаар арилжсан гэхээр сайн наймаа хийжээ?

- Тухайн үед адуу хямдхан байсан. Гэхдээ тэр адуунууд надад ашиг тусаа харин ч нэг өгсөн дөө.

-Та аль аймгаас Налайх дүүрэгт ирж суурьшсан бэ?

-Бараг л унаган Налайхын хүн дээ. Багаасаа л энд тоглож, өвдөг тохойгоо цоортол наадаж өссөн. Аав, ээж маань Ховд аймгаас ирж суурьшсан л даа. Энд уурхайд ажилладаг байсан юм. Би яаж яваад адуутай холбогдчихсон юм гэж хааяа боддог. Үүнээс гадна танай сайтаар дамжуулан Монголын ард түмэндээ мэндчилгээ хүргэж болох уу?