XX зууны наяад оныг дайрсан нийгмийн өөрчлөлт, хуучин шинийн зөрчил, хүмүүсийн оюун санаанд гарсан эргэлтүүд тухайн үеийн зохиолчдын бүтээлд хүчтэй туссан нь ажиглагддаг. Тэр дундаа зохиолч П.Баярсайханы суурин,хөдөөх амьдрал, хүний мөс алдарч буй хүн чанар гэсэн хоёрдмол эсрэгцлийн үүднээс дүрүүдээ товойлгон гаргаж, дүрүүдийнхээ бодрол эргэцүүллээр уран дүрийнхээ шинж төрх, авир занг бүтээсэн уянга, сэтгэлзүйн шинжтэй өгүүллэг, туужууд онцгой байр эзэлдэг билээ. Тухайлбал  П.Баярсайхан нь 1970-аад оноос яруу найраг, өгүүллэгээр уран бүтээлийн гараагаа эхэлж, дүрийнхээ дотоод сэтгэлийн хувирал, бодол санааны эргэлт, сэтгэлзүйн шинж байдлаар зохиолынхоо үйл явдлын голчлон зангидсан өгүүллэг, туужаараа 1980-90 оны хүүрнэл зохиолын нэгэн хэв загварчлал, тогтонги байдалд өөрчлөлтийн салхи оруулсан байдаг гэхэд болно. Тиймээс бид энэ удаагийн үргэлжлэл булангаараа П.Баярсайханы Бөрт-Үжинтэй ярилцсаныг уншигч танд хүргэж байна. 

-Сайн байна уу. Танд энэ өдрийн мэнд хүргэе. Таны аав бол 1980-аад оны Монголын хүүрнэл зохиолын ертөнц дэх онцгой содон төлөөлөгч мөнөөс мөн. Тухайлбал, “Тавиул”, "Сармагчин бол сармагчин", “Хоёр зуун дөчин хоёр”, “Зуун жил”, ”Хөх туурийн тал” өгүүллэгүүд нь одоо ч уншигчдыг байлдан дагуулсаар байна. Үүнээс гадна “Хүн гөрөөс” жүжгийг нь энэ жил тайзнаа дахин амилууллаа. Мөн таны аав П.Баярсайхан зохиолчийн тухай уран бүтээлчдийн дурсамжаас бүтсэн ном хэвлэлтээс саяхан гарлаа. Тиймээс хоёулаа шинэ номын тухай яриагаараа ярилцлагаа эхлэх үү?

           -Баярлалаа. Та бүхэнд бас энэ өдрийн мэнд хүргэе. Аавын минь тухай “Ертөнцийн хүн” гээд ном хэвлэлтээс гарлаа. Энэ номыг эрхлэн гаргаж өгсөн бүх хүнд баярлаж байна. Хаа холын Америкт байгаа ээж маань хүртэл баярлаад, нүдэндээ нулимстай сууна гэсэн.

-П.Баярсайхан гэдэг хүнийг уран бүтээлээр нь монголчууд мэднэ. Харин хувь талаасаа ямар хүн байсан бэ. Ууртай эсвэл тайван, дөлгөөн ч гэдэг юм уу. Зан араншингийн хувьд ер нь ямар хүн байсан юм бол?

           -Аав минь шулуун, шударга зантай, ноён нуруутай, түшиг тулгууртай хүн байлаа. Хаана ч байсан өөрийнхөөрөө л байдаг. Үүнээс гадна их цэвэрхэн хувцасладаг. Өөртөө болон гэр бүлийнхэндээ их анхаарал хандуулна. Манай гэр бүлийн өрхийн тэргүүн болохоор аавын үг хууль, цааз л гэсэн үг. Бид хэлснийг нь ягштал дагаж мөрддөг байсан даа. Аавыг зохиолоо бичээд сууж байхад манай гэрийнхэн чимээгүй болоод өрөө, өрөөндөө ордог байв. Энэ нь аавынхаа орон зайг хүндэтгэж буй хэрэг л дээ. Ер нь аавыг гаднаас харахад ууртай, ширүүн хүн шиг боловч их зөөлөн сэтгэлтэй хүн байсан.

Аавын эзгүй хоосон орон зайг дурсамжууд минь нөхөж, сэтгэлийг минь тайтгаруулдаг даа

-Танд аавтайгаа хамт бүтээсэн олон сайхан дурсамж бий нь мэдээж. Дурсамжаасаа хуваалцаж болох уу?

            -Аавтайгаа өнгөрүүлсэн олон дурсамж байлгүй яах вэ. Тэр сайхан дурсамжууд зүрхний гүнд хадгалагдаж байна. Дурсамжуудаа эргэн санахаар аав минь амьд миний хажууд байгаа юм шиг санагддаг. Аавын эзгүй хоосон орон зайг дурсамжууд минь нөхөж, сэтгэлийг минь тайтгаруулдаг даа.

Миний сэтгэлд үлдсэн аавын хэд хэдэн дүр зураг бий. Аав том өрөөнд кресло сандалд тухлан суугаад тамхи аажуухан сорж, морин хийлч Ёо Ёо Магийн классик  хөгжим сонсон бодлогоширдог байв

            Би энэ ертөнцийн аав болгоныг аав шигээ санадаг. Аав бүгдийг мэддэг, юу ч асуусан хариулдаг байлаа. Мөн гэр орны эвдэрсэн бүх зүйлийг засна. Индүү, хаалганы цоож, угаалтуур гээд засахгүй юм гэж үгүй. Үүнээс  гадна тухайн үед монголчуудын үзэх дуртай “Дөрвөн бэрх, “Агшин” гээд асуулт хариултын тэмцээнд албан газраараа ороход аав тус бүрд нь түрүүлсэн. Тэгээд хамгийн том шагнал болох бичгийн машинаар шагнуулж байв. Тэр бичгийн машинаараа аав минь олон зохиол, бүтээлээ туурвисан даа. Миний сэтгэлд үлдсэн аавын хэд хэдэн дүр зураг бий. Аав том өрөөнд кресло сандалд тухлан суугаад тамхи аажуухан сорж, морин хийлч Ёо Ёо Магийн классик  хөгжим сонсон бодлогоширдог байв. Мөн ээж их сайхан аялгуутай хөгжмийн цомог өгснийг аав чимээгүй сууж, сонсдог байсан.

           Аав ээжийг тэврэн үнсээд “Надад нэг санаа төрлөө” гэж байсан гэдэг. Түүнээс хойш удалгүй аав минь “Сармагчин бол сармагчин” өгүүллэгээ бичсэн байдаг

            Намайг жаахан байхад аав биднийг дагуулаад Найрамдал тийш зусланд их гарна. Зуны дулаахан, нартай өглөө горхины дэргэд очиж, хамт нүүр гараа угааж байлаа. Энэ дурсамж одоо ч амьд халуун санагддаг. Тухайн үед модод нов ногоон байв. Намайг өндийгөөд хартал навчин чөлөөгөөр нарны гэрэл тусаж, аав над руу инээмсэглэн харж байлаа. Энэ дүр зургийг аавыгаа бурхан болсноос нь хойш зүүдэндээ олон харж байсан. Тиймээс бодит дурсамж уу, сэтгэлийн бүтээл үү гэдгийг ялгахад бэрх болжээ.

-Ээж, аав хоёр нь хэрхэн, яаж танилцаж байсан бол. Танд энэ тухай мэдээж ярьсан байх?

           -Шүлэг, яруу найраг бичдэг хүмүүсийн нэг удаагийн уулзалтын үеэр танилцсан гэсэн. Тухайн үед ээж “Эрвээхэй” гэдэг шүлэг уншиж, аав харин “Ямар сайхан шүлгээ вэ” хэмээн бодож суусан юм билээ. Энэ уулзалтаар аав, ээж хоёр танилцаж дотноссон байдаг. Түүнээс хойш аав яруу найрагч Д.Нямаа ахтай хамт ээжийнд очсон гэнэ лээ. Ээж зочдодоо хар шөл хийж өгч л дээ. Гэтэл Д.Нямаа ах “Чи энэ эмэгтэйг гэргийгээ болгоно шүү” гэсэн гэдэг. Үүнээс гадна нэг сонирхолтой зүйл ярихад, аав, ээж хоёр орой болгон салхинд гарч алхдаг байж л дээ. Нэг ийнхүү алхаж явахдаа ээж “Нүд, чихээ дарсан гурван сармагчин” гээд ярьжээ. Тэд “Яагаад нүд, чихээ дарсан юм бол” гэж ярилцахаар гэртээ орсон гэсэн. Гэтэл аав ээжийг тэврэн үнсээд “Надад нэг санаа төрлөө” гэж байсан гэдэг. Түүнээс хойш удалгүй аав минь “Сармагчин бол сармагчин” өгүүллэгээ бичсэн байдаг.

-Та ээжийнхээ талаар яриа дэлгэж болох уу. Шүлэг, зохиол бичдэг хүн байв уу?

            -Ээжийг маань Сосорын Энхтуул гэдэг. Математикч мэргэжилтэй, олон жил багшилсан. Мөн Шинжлэх ухааны академид ажиллаж байсан. Одоо Америкт амьдарч байна. Тэндээ хүмүүсийн сэтгэл, гэгээрэлд тусахуйц  сургалтууд зохион байгуулж байгаа.

-Үүнээс гадна аавтай нь хамт ажиллаж байсан хүмүүсээс дурсамж их сонсож байв уу?

           -Аавын тухай дурсамжуудаас бүтсэн “Ертөнцийн хүн” гээд номын нээлтэд оролцсон эгчээс дурсамж сонссон. Тэр хүн аавын ажиллаж байсан редакцын ганц эмэгтэй нь байж. Халуун, хүйтний аль  ч улиралд цагаан голдуу хувцас өмсөж явдаг байж. Тэгсэн аав “За, миний дүү эмэгтэй хүн байна. Энэ олон эрчүүдийн дунд хувцас өөр, аятайхан байвал зүгээр юм уу” гээд тэр эмэгтэйг дагуулан дэлгүүр орж хувцас авч өгсөн гэсэн. Энэ нь хамт ажиллаж байсан хүмүүст нь өндөр сэтгэгдэл үлдээсэн гэдэг юм билээ.

“Хүн гөрөөс” жүжгийг үзээд ямар агуу том авьяас, яасан сонин арга барил вэ гэж бодсон. Ер нь аавын зохиолуудыг уншиж дуусахаар яагаад ч юм гүн бодлогошролд ороод байдаг даа.  

-Аавын тань үзэл, бодол бүтээлүүдэд нь нэлээд туссан юм шиг санагддаг. Энэ тал дээр та юу гэж боддог вэ?

            -Аавын ертөнцийг харах үзэл бодол тодорхой хэмжээгээр бүтээлүүдээр нь дамжигдан явж байгаа байх. Би аавыг аливаа зүйлийг олон талаас нь хардаг философилог хүн байж гэж хардаг. Жишээлбэл энэ онд “Хүн гөрөөс” жүжиг тайзнаа дахин амилж, үзэгчдийн хүртээл боллоо. Энэ жүжгийг би ханьтайгаа очиж үзсэн. Их гоё санагдсан. Драмын жүжгийг бага тайзны театрт үзэх гайхамшигтай байдаг юм билээ. Чадварлаг жүжигчдийн торгон мэдрэмж бүхий хувирлыг дэргэдээс нь үзэж, уран найруулгын өнгө аяс бүрийг гүн мэдэрч, тайзан дотор өөрөө орж хамт аялаад хоёр цаг ертөнцөөс тасарсан даа. Энэ жүжигт хүнээс гарах зан араншинг аягүй сонин, энгийн байдлаар гаргаж ирсэн байдаг. “Хүн гөрөөс” жүжгийг үзээд ямар агуу том авьяас, яасан сонин арга барил вэ гэж бодсон. Ер нь аавын зохиолуудыг уншиж дуусахаар яагаад ч юм гүн бодлогошролд ороод байдаг даа.  

-Аав нь ном, сонин цуглуулж уншихаас гадна өөр ямар нэг хоббитой байсан уу?

           -Загасанд явах их дуртай байсан. Нэг явахаараа цагийн баримжаа байхгүй алга болчихно шүү дээ. Хүмүүсийн ярьснаар аавыг тухайн голын хаана, ямар булан тохиод загас элбэг байгааг мэддэг байсан гэж ярьдаг. Аав минь их сургуулиа төгсөөд л Монголын Үндэсний радиод орж, насан эцэслэтлээ ажиллаж, хөдөлмөрлөсөн дөө.   

-Тухайн үед аавтай нь хамт танайд үе, тэнгийн уран бүтээлчид болон ажлынхан нь их ирдэг байсан байх. Ер нь аав тань юуны тухай ихэвчлэн ярьдаг байсан бэ?

        -Тэгэлгүй яах вэ. Олон хүн ирнэ. Нэрлээд хэлбэл дуусашгүй юм болох байх. Нэг өдөр аав найзуудтайгаа сонирхолтой яриа өрнүүлж суусан. Юуны талаар вэ гэхээр үхлийн тухай л даа. Тэд “Хүн амиа егүүтгэнэ гэдэг өөрийнхөө эд, эс болгоныг алж байна гэсэн үг. Тэр эд, эс эрхтэн болгоноо амьгүй болгож байгаа нь ямар хатуу үйлдэл вэ. Үүнийг бодоод үзэхээр өөрийгөө хөнөөгөөд байгаа юм биш өчнөөн олон, тоо томшгүй зүйлсийг устгаж буй аймшиг” гэж ярьж байсан нь санаанд тод үлджээ. Мөн аав найзуудтайгаа шатар их тоглодог байв.

            Намайг 21 настай байхад аав бурхны оронд очихоор явсан. Тухайн үед би Америкт оюутан байсан. Хол байсан болохоор ч тэр үү үнэхээр хэцүү, зүрх сэтгэл урагдаж байгаа юм шиг л.  Үүнээс хойш аавыгаа бодоогүй ганц ч өдөр байгаагүй. Дандаа л бодож, санаж, заримдаа уйлна. Ээжийн маань ээж, миний эмээ Чулууны Алгаа гэж хүн байсан. Монголын гарын таван хуруунд багтах эмэгтэй зохиолчдын нэг байсан гэдэг. Эмээгийн зохиолууд их сайхан. Тэр дундаа богино өгүүллэгүүд нь кино уран бүтээл болгочихмоор. Тухайлбал, “Хөтөлгөө морьтой хүүхэн”, “Хилэн хар морьт”, “Хотгойдын хээр”, “Хөөрхөн халиун”, “Хулгар хээрийн дууль” зэрэг өгүүллэг нь сайхан шүү.

-Аавыг тань Төрийн шагналт Дарма Батбаяр гуайтай их ойр байсан гэж сонссон. Энэ талаар дурсамж мэдэх үү?

        -Тийм ээ. Үнэхээр ойрхон байсан шүү. Багшийгаа их хайрлаж, хүндэтгэж явдаг байсан. Гэр ч ойрхон байсан болохоор ойр, ойрхон яваад очно. Багштайгаа ном, зохиол ярьж, шатар их тоглодог байсан.

Аав минь их энгийн хүн байсан даа. Би Америкт сурч, хөдөлмөрлөж яваад арав гаруй жилийг аавтайгаа хамт өнгөрөөж чадаагүй. Намайг Америкт байхад Монголоос гэр бүлийн зураг явуулж байсан. Бараг аавыг бурхан болохоос нэг жилийн өмнө санагдаж байна. Нэг өдрийг өнгөрөөж байгаа гэр бүлийн зураг. Гэхдээ хүний амьдралын утга учир юу юм гэдгийг харуулсан байв. Эцсийн эцэст элэг бүтэн, аз жаргалтай байж, дурсамж бүтээх нь амьдралын утга учир юм байна. Хэдийгээр аав минь богино насласан ч олон сайхан дурсамж, зохиол бүтээл туурвижээ.

Монголын шинэ үеийн утга зохиолын нэрт төлөөлөгч, үргэлжилсэн үгийн зохиолын нэрт мастеруудын нэг хэмээгддэг зохиолч П.Баярсайхан 1959 оны энэ өдөр Завхан аймгийн Жавхлант суманд мэндэлжээ.Тэрээр “Хөх туурийн тал”, “Аав өвөл ирнэ”, “Анир гүм нутаг”, “Гэрэл гэгээг хүснэ”, “Хотын онгон”, “Гүн ертөнц” зэрэг өгүүллэг, тууж, романы зургаан ном бүтээж, утга зохиолын шилдгүүдийн эгнээнд хүч түрэн орж ирсэн юм. 1997-2001 онд МЗЭ-ийн Удирдах зөвлөлийн дарга, МҮОНР-д тоймчийн ажил эрхэлж байжээ. 2007 онд 48 насандаа тэнгэрт дэвшсэн. Тэрээр “Сармагчин бол сармагчин” өгүүллэгтээ “Аз жаргал ч өөрийн гэсэн нулимстай” хэмээн бичсэн байдаг. Зөвхөн хүн л өөрийн гэсэн нулимстай бус, сэтгэл хөдлөл, мэдрэмж, бидний тэр бүр харж чаддаггүй бүхий л зүйлсийг нулимстай болохыг уншигчдад ойлгуулсан. Ертөнц дээрх хамгийн ариун, нандин зүйл нулимс ч байж мэдэх юм” хэмээн дурдсан байдаг билээ.