Уруул “чийглэх усгүй” шахам болж байгаа говийн бүсийг устай болгоно гэж мөн ч олон жил ярьлаа. Өнгөрсөн сонгуулиар говийн бүсээс дэвшсэн амтай болгон нь “Хангайгаас Говь руу ус татна” гэж ам өчгөө өгснөөр ажил хэрэг болгох цаг хугацааг нь хүлээж сууна.

        Ерөөс говийг усжуулах асуудал аль 2007 оноос эхэлж байлаа. Тодруулбал, 2007 онд говийн аймгаас сонгогдсон Ц.Шаравдорж тэргүүтэй гишүүд “Хэрлэн говь” төслийг санаачилж, УИХ-д өргөн барьж байв. Агуулга нь, Хэрлэн голоос 540 км урттай хоолой татаж, говийн бүсийг усаар хангах байсан. Гэвч тухайн үед УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ “Хэрлэн гол хэрчигдэх ёсгүй” гэх алдарт нийтлэлээ бичиж, “Хэрвээ энэ төсөл хэрэгжвэл Хэрлэн гол хатана, ширгэнэ” гэх агуулгаар Хэнтийн иргэдийг жагстал нь “турхирч”, улмаар “Хэрлэн говь” төслийг гацаасан түүхтэй.

         Ингээд тус төсөл 17 жилийн дараа Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт багтан дахин амь орж байна. Хамтарсан Засгийн газраас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн 14 мега төсөл дотор хангайгаас говь руу ус татах Хэрлэн-Тооно, Орхон-Онги нэртэй ус дамжуулах шугамын төсөл багтсан нь энэ.

        Улмаар өнгөрсөн мягмар гарагт "Орхон Онги" төслийн дэд төсөл болох "Онги Цагаанбургастайн усан цогцолбор"-ын нээлт болж, Байгаль орчин уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд С.Одонтуяа, Тэргүүн шадар сайд Л.Гантөмөр тэргүүтэй говийн гишүүд “тууз хайчилж” амжлаа. Энэ талаар Шадар сайд Л.Гантөмөр “Хамтарсан Засгийн Газрын төлөвлөж буй 14 мега төсөл бүгд нэг нэгнээ нөхсөн, нэг нь нөгөөгөөсөө уялдсан үндэсний кластер төслүүдийн цогц юм. 14 мега төсөл бүгд ус хэрэглэнэ.

         Энэ 14 мега төслийн таван мега төсөл нь говийн бүсэд хэрэгжинэ. Тэгвэл эдгээр төслийн усны хэрэгцээг хангахын тулд цаашид гүний усыг ашигласаар байх уу гадаргын устай хамт хосолсон байдлаар ашиглах уу гэдэг асуудалтай ирээдүйд тулгарах болно. Тиймээс Монгол Улсын Засгийн газрын 2024–2028 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн 14 мега төслийн хүрээнд “Цагаанбургастай–Онгийн усан цогцолбор”-ыг байгуулж, Улаан нуурын экосистемийг сэргээх төслийг эхлүүллээ” хэмээн мэдэгдээд буй.

        Ингэснээр “Орхон Онги” төслийн эхлэл тавигдаж байгаа аж. Тууз хайчилж, гацсан төслүүд үнэндээ манайд олон бий. Хангайгаас ус татаж, устай болохыг үнэндээ говийнхон нүдээ ширгэтэл хүлээж суугаа.

        Хэрлэн-Тооно, Орхон-Онги хоёр төсөв нийлээд 4.5 их наяд, Зөвхөн Орхон-Онги гэхэд 1.8 их наядын төсөвт өртөгтэй байх тооцоо судалгаа гараад буй. Тэгвэл Засгийн газраас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн Онги-Цагаанбургастайн усан цогцолборыг байгуулахад  309 тэрбум төгрөг буюу 88 сая ам.доллар шаардлагатай гэх тооцоо гарчээ.

      Ямартай ч 30-аад жил жил ярьсан төсөл гараанаас гарч байгаа юм байна. Хангайгаас ус татах төсөл хэзээнээс буруу ойлголттой явж ирснээр олны дунд талцал үүсгэж байсныг нэг мөр цэгцлэх цаг ойртож байгаа юм байна. Ингэхдээ Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт Цагаанбургастайн тохойд Онгийн усыг боож усан цогцолбор байгуулахаар төлөвлөөд байгаа юм байна.

        Төсөлд тусгаснаар боомт нь 26 метрийн өндөртэй, найман метрийн өргөнтэй хиймэл нуур үүсгэж ус хуримтлуулах байдлаар төслийг хэрэгжүүлэхээр болжээ. Нэг ёсондоо Онги гол урсгалаараа урсаж, газар доогуур хоолой татаж, усан цогцолбор хийгээд 80 гаруй км турбагаар Улаан нуурыг сэргээх байдлаар говь руу ус татахаар төлөвлөсөн байгаа юм байна.

         Манайд говь ус татах төслийг цоо шинээр хэрэгжүүлж байгаа асуудал огтоос биш юм. Тухайлбал, Говь-Алтай аймгийн Гэгээн нуурт том усан цогцолбор үүсэж, Говь-Алтай аймгийн Алтай сумыг усаар хангасан түүхтэй.

       Хэрэв зээ говийг устай болгох төсөл биелэлээ олвол говийн иргэд устай болоод зогсохгүй том төсөл хөтөлбөрүүдээ ч урагшуулах боломж нээгдэх чухал ач холбогдолтой. Тухайлбал, "Хэрлэн-Тооно", "Орхон-Онги" төслүүд хэрэгжиж эхэлбэл, Эрдэнэс Тавантолгой, Оюутолгой зэрэг стратийн ач холбогдолтой ордуудад түшигласан уул уурхайн томоохон компаниуд усны нөөцөө хангаж, гадаргын усыг үйлдвэрлэлийн хэрэгцээнд ашиглах, экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах олон талын ач холбогдолтой гэдгийг ч судлаачид, мэрэгжлийнхэн сануулж байлаа.

     Ийн өнгөрсөн сонгуулиар амтай болгон ярьж байсан говийг устай болгох төсөл гараанаас гарч байна. Гэвч том төслүүдийг нэгэн зэрэг эхлүүлнэ гэж улайрч байгаа энэ цаг үед чухал төслүүдээ эрэмбэлж, гараанаас гаргаж чадах нь эргэлзээтэй байна. Өөрөөр хэлбэл, өнгөрсөн сонгуулиар улиг болтлоо давтсан говийг устай болгох төсөл дараагийн сонгуулиас өмнө хэрэгжиж амжих уу, гишүүдээ.