ИХ ЖАРГАЛАНТЫН ДАВАА БУЮУ ХӨНЖЛИЙН ДАВААГ 28 ХОНОГ ЗАСЖЭЭ

     Хөнжлийн даваа нь Архангай аймгийн Тариат сумын Мөрөн багийн нутагт оршдог. Ам бүрээс нь булаг шанд урсаж, жимс, ногоондоо дарагдсан байгалийн үзэсгэлэнтэй газрын нэг юм. Тухайн үед малын бэлчээрийг нэмэгдүүлэх, тарга тэвээрийг нэмэгдүүлэх зорилгоор Их Жаргалантын даваагаар давж, Хөнжлийн сав газрыг ашиглах шийдвэрийг тухайн үеийн удирдлагууд 1970 оны зургадугаар сарын 20-ны өдрийн хурлаар хэлэлцэн шийдвэрлэсэн байдаг. Их Жаргалантын даваа буюу Хөнжлийн давааг засах ажлыг Нэгдлийн дарга Н.Намжигаар ахлуулжээ. Штабын орлогч даргаар Д.Сараадандорж, Аж, ахуйн эрхлэгчээр Д.Гүрпүрэв, үзэл суртал, ухуулгын ажлын эрхлэгчээр Д.Халтар, санхүү тооцооны эрхлэгчээр Ц.Гэлэгжамц тэргүүтэй хүмүүс оролцож байжээ. 

     Их Жаргалантын давааг засах ажлыг Д.Халтар гэх хүн удирдан зохион байгуулжээ. Сумын залуучууд, хамт олны хүчээр зориг гарган энэхүү  ажлыг хийж, 470 гаруй хүнийг 75 майханд байрлуулан, 3-4 трактор, хүрз, лоом, зээтүү зэрэг багажтай гараар Хадатын давааны 22 километр замыг 28 хоногт бүрэн засжээ. Энэхүү давааг зассанаар 20 мянга гаруй малын бэлчээртэй болсон төдийгүй самар, жимс, сонгино, хуурай хус мод зэрэг байгалийн баялагийг ашиглах, жил бүр мориор Хадатын рашааныг зорьдог хүмүүсийг машин тэргээр чөлөөтэй зорчиж, рашаанаас хүртэж, орох боломж бүрдсэн байдаг. Их Жаргалантын давааг зассанаар зэлүүд байсан нутаг отор нүүдлийн нутаг болсон байдаг. Хандгайт, Хавтгай, Сэрвэнт, Тарвагат, Их Байц зэрэг зэлүүд байсан Хөнжлийн сав нутаг иргэдийн хаваржаа, зуслан болж, хонь, үхэр идээшлэхэд тохиромжтой сайхан нутаг болсон гэдэг. 

ХӨНЖЛИЙН ДАВААГ ЗАССАН БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТЫН АЖЛЫГ ДЭЛГЭЦИЙН УРЛАГТ МӨНХЛӨХӨӨР “ДАВААНЫ ЦААНА ДАВАА” КИНОГ БҮТЭЭЖЭЭ

     Тухайн үед Хөнжлийн давааг засах нь нэг сумынхны хүчээр хийхэд ахадсан бүтээн байгуулалтын ажил байжээ. Тиймээс давааг засах үеэр Тариат сумынхны алдар хүнд улс орон даяар цуурайтаж байсан гэдэг. Тийм учраас киноны уран бүтээлчид тэрхүү бүтээн байгуулалтын ажлыг дэлгэцийн урлагт мөнхлөх зорилгоор “Давааны цаана даваа” хэмээх хоёр анги, 15 бүлэг уран сайхны киног 1977 онд бүтээсэн байдаг. Киноны Ерөнхий найруулагчаар Ж.Бунтар, зохиогчоор Ч.Гомбо, зураглаачаар Г.Цэрэн нар ажилласан бөгөөд Тариат суманд киноны зураг авалтыг хийжээ. Тус киноны гол дүр болох Жав даргын дүрийг нэрт жүжигчин Л.Нямсүрэнгийн бүтээсэн. Жав даргын дүр нь энгийн, хүнлэг, улс орондоо хэрэгтэй гэснийг хийж бүтээх эрмэлзэлтэй, зорьсон ажил үйлсийнхээ төлөө шантралгүй зүтгэдэг хүнийг илтгэдэг билээ. Өөрөөр хэлбэл, Хөнжлийн давааг засах шийдвэрийг зоригтой гаргаж, түүнийгээ биелүүлэх төлөө зүтгэсэн Н.Намжиг дарга болон сум, нэгдлийнхэн дарга нарынхаа удирдлагаар хөлс, хүчээ шавхан зүтгэсээр 22 километр давааг зассан тухай тус кинонд мөнхөлж үлдээсэн байдаг. Мөн тухайн үеийн Тариат сумын малчдын амьдралыг тус киноноос тодорхой харж, үзэж болох юм. “Ялалт” нэгдлийнхэн Их Жаргалантын даваанаас гадна Алтаад хэмээх алслагдсан нутагт 14 километр хамар давааг мөн засаж, янзалсан гэдэг. 

      Олонд алдаршсан Хадатын рашаан бүхий сайхан нутгийг ашиглаж чаддаггүй байжээ. Нутгийн анчин Зэвгээ, малчин Чоймбол гуай нартай мориор явж Хөнжлийн давааг үзэхэд зөвхөн нуруу ачаатай үхэр, мориор л явдаг машин ердийн хөсөг явах ч замгүй байсан. Гэхдээ даваад явахад ороход ёстой жаргалын орон гэхээр нутаг аж. Ингээд Хөнжлийн давааг шийдвэрлэж эхлээд 450 хүнтэй гарсан боловч дараа нь 600 хүн оролцсон гэдэг. Тухайн үед техник бага болохоор голдуу гар аргаар хамт олныхоо хүчээр 22 километр урт давааг засжээ. Н.Намжиг нь тус давааг засах ажлыг гардан удирдаж, гэртээ ч харилгүй олон хоног хээрийн штабт байрлан ажиллаж байж давааныхаа ард гарч байжээ. 

      Тухайн үеийн нэршлээр Ялалт нэгдлийнхэн Хөнжлийн давааг хүрз, лоомны дуугаар уярааж, хүний гараар номхруулан мориор явахад бэрх байсан замаар машин тэрэг чөлөөтэй явдаг болсноор давааг тойрсон хот айл нэмэгдэж, мал сүрэг олноор бэлчих болжээ. Тухайн үед Хөнжлийн сав газарт хонь, үхрийн 10 гаруй ферм оторлож байснаас Ч.Төртогтох, Д.Адъяа, Д.Очирбат ахлагчтай үнээний ферм, Д.Дарьхийхүү, С.Готов, С.Ичинхорлоо, З.Соном ахлагчтай төллөх хонио сайн оруулж, тарга хүч авахуулан, ашиг шимийг нь нэмэгдүүлжээ.