ЭРСДЭЛ ДААХ ЦОМХОН АЖ АХУЙ, ШИЛМЭЛ ҮҮЛДЭР, ОМГИЙН МАЛТАЙ БОЛОХ НЬ ЧУХАЛ

Хөдөө аж ахуй, Биотехнологийн сургуулийн багш, Хөдөө аж ахуйн ухааны доктор Ё.Доржбаттай “Баянбулаг” омгийн хонинд хийсэн судалгааны талаар ярилцлаа. 

-“Баянбулаг” омгийн хонинд хийсэн судалгааны үр дүнг хэрхэн харж байна вэ. Омгийн судалгаа хийхэд юуг чухалчилдаг вэ?

-2010 оноос “Монгол мал” үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын мал аж ахуйн мэргэжилтнүүдийн хамт нутгийн хонин сүргийг ангилан, цөм сүрэг бүрдүүлэх, ашиг шим нэмэгдүүлэх ашиг шимийн түвшинг тогтоосон. Сум, орон нутгийн удирдлагын саналаар “Нутгийн шилмэл омгийн хонь бий болгох” эрдэм шинжилгээ судалгааны ажлын  арга зүйн дагуу нутгийн хонины галбир, бие цогцос, мах, сүү, ноос, арьс нэхий зэрэг үндсэн ашиг шимийн гарц чанар, хонины амьдын жин, биеийн хэмжээ, бэлчээрээр таргалах чадвар, нядалгын үзүүлэлт, махны химийн найрлага, морфологи бүтэц, ноосны болон саамийн гарц зэрэг үзүүлэлтийн талаарх судалгааг сүүлийн жилүүдэд аймаг, орон нутгийн мэргэжилтнүүд, шавь нартайгаа хамтран хийсэн.

-Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын хэчнээн хонинд судалгаа хийж, хэдэн өрхөөс сонгон бүрдүүлсэн бэ?

-Баянбулаг суманд сүүлийн таван жилийн дунджаар 46.4 мянган хонь үржүүлсэн. Үүний дотор өсвөр хонь 30.8 хувь үржлийн эм хонь 46 хувь, эр хонь 22.3, хуц нэг  хувийг  эзэлсэн. 15.2 мянган хонийг ангилж, тохиромжтой 10 мянга гаруй үржлийн цөм сүргийг 21 өрхөөс сонгож бүрдүүлсэн. Ийнхүү нутгийн хонины сонголт, хэсэгчилсэн хээлтүүлэг, ашиг шимийн судалгаа, үржлийн бүртгэл, удмын үржүүлэг зэрэг үржил селекцийн ажлын үр дүнд хангай, тал хээрийн бүсийн байгаль, цаг уур, маллагааны нөхцөлд дасан зохицсон “өөр дотор нь” цэврээр үржүүлэхэд бүрэн хүрэлцээтэй, “Баянбулаг” омгийн хонийг бий болгон ХХААХҮ-ийн сайдын 2020 оны А\359 тоот тушаалаар батлуулсан юм.

“Баянбулаг” хонины хаврын жин дунджаар охин төлөг 32.1 кг, эм хонь 45.1 кг, төлгөн хуц 35.3 кг, бүдүүн хуцных 57.4 кг байгаа. Намрын амьдын жин охин төлөгнийх 45.5, эм хонь 55.0, төлгөн хуц 49.21, бүдүүн хуц 70.4 кг байдаг. Сүүлний хэмжээ нас ахих тусам томордог. Дунджаар урт нь 52.34 см, өргөн нь 21.34 см, тойрог нь 72.42 см хүрдэг. Хонины нядлагын гарц дунджаар 51.6 хувь, гулуузны морфологи бүтцэд булчин мах 73.23 хувь, өөх 11.4 хувь , холбогч эд 2.3 хувь, яс 13.1хувийг эзэлдэг. Ноосын гарц нь сүргийн дунджаар 1470 г, ноосны бүтцэд  дунджаар ноолуур 58.4 хувь , завсрын үс 6.7 хувь, сор үс 28.2 хувь, ямаан үс 6,7 хувийг эзэлж, бүдүүвтэр ноост хонины бүлэгт багтаж байна. Цаашид уг хонийг манай орны хангайн бүсэд нутгийн хонины мах, ноосны ашиг шимийг нэмэгдүүлэхэд сайжруулагчаар ашиглах боломжтой.

Нутгийн шилмэл төлгөн хуц, охин төлгө

-Манай улс хэчнээн төрлийн үүлдэр, омгийн мал үржүүлдэг вэ?

-Манай улс 50 шахам үүлдэр, омгийн мал үржүүлж байна. Хонины 20 гаруй үүлдэр, омог бий. Эдгээрийг мах, ноосон ашиг шимээр төрөлжүүлэн, үржүүлж байна. “Баянбулаг” омог нь мах, бүдүүвтэр ноосны чиглэлтэй хосолмол ашиг шимтэй, бэлчээрээр таргалах чадвар, тэсвэр хатуужил сайт гэдгээрээ онцлог.

-Та өмнө нь ямар төрлийн омогт судалгаа хийж байв. “Баянбулаг” омгийн хонийг шинжлэх ухааны ямар үндэслэлээр хөгжүүлэх боломжтой вэ?

-Би өмнө нь  цагаан ямааны талаар олон төрлийн судалгаа хийсэн. Ямар ч малын талаар судалгаа хийхэд үржил селекцийн ажилтай уялдуулан хийвэл зохих үр дүнд хүрдэг. Тухайлбал, “Баянбулаг” омгийн хонинд хэд хэдэн удам бий болгож, удам дагуулан үржүүлэх ажлыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй явуулж үүлдрийн хэмжээнд хүргэх хэрэгтэй.

Нутгийн шилмэл хонины ноос, сүүний гарцыг тодорхойлж байгаа нь

-“Баянбулаг” омгийн хонь ямар онцлогтой вэ.  Байгаль, цаг уурын эрс тэс нөхцөлд дасан зохицох чадвартай юу?

 -“Баянбулаг” омгийн хонь нь чийрэг бие цогцостой, галбирын согоггүй, ясжилт сайтай, товируу биетэй, голдуу хар толгойт, халзан цагаан зүстэй, хөл мөч, эвэр туруу сайн хөгжсөн, махлаг шинж сайтай, том дугуй, зузаан, өөхөн сүүлтэй, ширүүвтэр ноостой хонь юм. Хангайн нуруу, Отгонтэнгэр уул орчмын байгаль, цаг уурын эрс тэс нөхцөлд дасан зохицсон тэсвэр хатуужилтай, хивсний үйлдвэрийн гол түүхий эд болох бүдүүвтэр ноостой. Мөн махлаг чанар сайтай, сүүл томтой энэ төрлийн хонь үржүүлэх нь мал үржүүлэгийн болон эдийн засгийн чухал ач холбогдолтой юм. Баянбулаг сумын онцгой бренд болсон уг хонины махны химийн найрлага,  тэжээллэг чанарыг тусгайлан судлах шаардлагатай. “МCS” группын мэргэжилтнүүд уг хонины махыг боловсруулж дэлхийн зах зээлд гаргах туршилт судалгаа хийхээр ажиллаж байгаа.

Нэгэн жишээ дурдахад, Баянхонгор аймгийн хэрэглэгчид Баянбулагаас ууцны мах худалдан авах  эрэлт хэрэгцээ жилээс жилд өсөж байна. “Баянбулаг” омгийн хонь монгол орны бэлчээрийн соргог ургамлаар хооллож, эко органик, сувиллын чанартай бүтээгдэхүүн өгдөг учраас монгол хүний хэрэгцээнд гойд тохирно.

-Хөдөө аж ахуйн салбарт олон үүлдрийн хонь өсгөн, үржүүлэх нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Хонийг ашиг шимийн олон чиглэлээр төрөлжүүлэн, үржүүлэх нь төрөл бүрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх ач холбогдолтой.Түүнээс гадна хонины удмын сан сайжрах, биологийн олон янз байдал нэмэгдэх, генетикийн нөөц баяжих зэрэг сайн талтай. “Баянбулаг” омгийн хонь бэлчээрийн маллагааны нөхцөлд амт чанар сайтай арвин их мах, өөх, бүдүүвтэр ноос өгдөг давуу талтай хэдий ч манай орны бэлчээрийн малын нэгэн адил байгалийн эрсдэлд өртөх сул талтай. Өнөө жил ган, зуд хавсарсан байгалийн давагдашгүй гамшиг тохиолдох магадлалтай учир малчид малаа нядлаж цөөрүүлэх, эртнээс тэжээх арга хэмжээ авч байна.

Махны морофологи бүтцийг судалж, хонины сүүлний хэмжээг авч байгаа нь

-“Баянбулаг” омгийн хонинд хийсэн судалгааг хэрхэн сайжруулах төлөвлөгөөтэй байна вэ?

-Малын тоо толгойг өсгөн олшруулах, сайныг шилэн сонгож үржүүлэх, нөхөн үржлийг жолоодох асуудал нь үржлийн ажлын хүрээнд шийдэгддэг. Амьдын жин, биеийн хэмжээ, ашиг шимийн гарц, хэмжээг нэмэгдүүлэх асуудал нь хээлтэгч, хээлтүүлэгчийг оноолт тохируулалтын төлөвлөгөөний дагуу тодорхой зорилготой селекци явуулснаар хэрэгждэг. Иймээс малын ашиг шимийн судалгааг үндэслэн үржил, селекцийн цогц арга хэмжээ хэрэгжүүлснээр үр дүнд хүрэх болно. Үржил селекцийн арга хэмжээг бог малд цогцоор хэрэгжүүлэхэд багадаа 5-10 жил шаардагддаг.

-Цаашид ямар төрлийн омогт судалгаа хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Манай улс ”Ямаан сүргийн үржлийн ажлын стратеги төлөвлөгөө”-г саяхан боловсруулсан.“Монгол үүлдэр, омгийн ямааны стандарт”-ын төсөл боловсруулж байгаа. Цаашид Ламын гэгээний улаан тэмээний ашиг шим, аж ахуй, биологийн шинж чанарын талаар өргөн хүрээний судалгаа хийх бодолтой байна.

-Мал аж ахуйн төрөл зүйлийг шинэчлэх шаардлага бий юү?

-Монголчууд таван хошуу малаа бэлчээрээр маллаж, өсгөн үржүүлсэн баялаг уламжлалтай. Орчин үед хот суурин газрын хүний хэрэгцээг хангахын тулд сүү, махны үхэр, гахай, шувууны төрөлжсөн суурин аж ахуй эрхлэх боллоо. Гэсэн хэдий ч бэлчээрийн мал аж ахуй нь Монгол Улсын тусгаар тогтнолын баталгаа, эдийн засгийн тулгуур, экстортын эх үүсвэр, хүн амын амьжиргааны гол хэрэгсэл, малчин өрхийн орлогын эх булаг хэвээр байна. Иймд бэлчээрийн мал аж ахуйн эрсдэл даах чадварыг нэмэгдүүлж, улам боловсронгуй болгон эрчимжүүлэн хөгжүүлэх шаардлагатай байна.

-Сүүлийн жилүүдэд ган, зудтай байна. Үүнээс шалтгаалан малд ямар өөрчлөлт гарч байна вэ?

-Бэлчээрийн мал аж ахуй нь байгальд ээлтэй, нөхөн сэргээгдэх органик үйлдвэрлэл төдийгүй бага зардлаар сайн чанартай сувиллын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг олон давуу талтай. Гэвч мал хувьчлагдсан зах зээлийн нөхцөлд малчид илүү их бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, ашиг орлогоо арвижуулахын тулд малынхаа тоог хэт нэмэгдүүлснээр бэлчээрийн даац хэтэрч байна. Ган, зудтай хавсарах нь малын хэт их  өсөлтийг байгаль өөрийнхөө хуулиар зохицуулж байна гэсэн үг. Иймд эрсдэл даах цомхон аж ахуй, шилмэл үүлдэр, омгийн малтай болох нь чухал.

Нялх хурганы жинг тодорхойлсон нь