Эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар эдийн засагч Б.Лакшмитай ярилцлаа.

-“Ковид-19” цар тахал олон улсын эдийн засаг болон нийгэмд олон өөрчлөлт авчирч байна. “Ковид-19” халдвар манай улсын эдийн засагт одоогоор ямар томоохон өөрчлөлт, нөлөө үзүүлээд байна вэ?

-Коронавирус дотоодод өнгөрсөн арваннгэдүгээр сард бүртгэгдсэн боловч эдийн засгийн хувьд 2020 оны нэгдүгээр улирал буюу хоёрдугаар сараас сөрөг нөлөө үзүүлж эхэлсэн. Эхний гурван улирлын ДНБ-ий үзүүлэлтүүд хасах буюу эхний улирал -10.7, хоёр дахь улирал -9.7, гурав дахь -7.3 хувь болохоор жилийн эцсээр ч мөн хасах дүнтэй гарах нь тодорхой. Үндэсний статистикийн хорооноос 2020 оны жилийн эцсийн үзүүлэлтүүд эцэслэж гаргаагүй байна. 2020 оны улирлын тоонуудыг аваад үзэхэд эдийн засаг өсөх биш, харин ч агшсан байгаа. Нийт жилийн хэмжээнд аваад үзвэл -6 хувь гарах болов уу даа. Энэ үзүүлэлт бол зөвхөн макро хэмжээний үзүүлэлт. Хамгийн гол асуудал бол компаниудын үйл ажиллагаа болон ажлын байрны асуудал. Хөл хорио байнга тогтоож байгаатай холбоотой компаниудын бизнесийн үйл ажиллагаа тасалдсан. Мөн цар тахалтай холбоотойгоор хүмүүс хоол хүнсээ аваад өөр зүйлд мөнгөө зарцуулахгүй, олон өрхийн орлого тасарчихсан хүнд байгаа. Ийм нөхцөлд олон аж ахуйн нэгж, компани ажлын байраа цомхотгосноос гадна цөөнгүй нь дампуураад байна.  

-Цар тахлын үеийн эдийн засгийн бодлого, төлөвлөгөөг та хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Монгол Улсад коронавирусийн халдварыг дотооддоо алдсан тэр үед эдийн засагтаа сөрөг нөлөө багатайгаар давж гарах төлөвлөгөө боловсруулах цаг хугацаа хангалттай байсан. Гэвч ашиглаж чадаагүй. Онцгой байдал, төр засгийн зүгээс гаргаж буй шийдвэрүүд нь ард иргэдийнхээ үйл ажиллагааг дэмжсэн биш, харин ч саад болсоор ирлээ. Ковид Монгол Улсын эдийн засгийн хэр хэврэгийг харуулснаас гадна үйлдвэрлэл хөгжөөгүй, гаднаас худалдаж авахгүйгээр дотоод хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй хэмжээний улс гэдгийг бодитоор харуулж байна гэж болно. Мөн байнга ад үздэг уул уурхайн салбар бидний аминд орж байна. Дэлхийн түүхий эдийн эрэлт өндөр байгаа нь бидний хувьд аз болоод байна.

-Энэ үед эдийн засгийг дэмжих ямар хариу арга хэмжээ хэрэгжүүлэх хэрэгтэй вэ?

-Хариу арга хэмжээ гэдэг бол богино хугацаанд буюу шууд хийх арга хэмжээнүүдийг хэлдэг. Жишээ нь, газар хөдөллөө гэхэд тухайн газарт нь очоод хоол хүнсээр туслах, хүмүүсийг аврах үйл ажиллагааг зохион байгуулах зэрэг ордог.

Харин одоо цар тахал жил гаруй үргэлжилж байгаа, мөн хэр удаан үргэлжлэх нь тодорхой бус ийм үед өөр төрлийн тактик хэрэгжүүлэх нь чухал. Үүнд, цаашид гарч болзошгүй хүндрэлтэй асуудлуудыг даван туулах чадавхийг бэхжүүлэх шаардлагатай. Цар тахлын үед авч хэрэгжүүлэх зарим арга хэмжээг дурдвал,

1. Барааны тээврийг хилээр аль болох чөлөөтэй нэвтрүүл. Хилээ байнга хаагаад байхаар бизнесийн нэмэлт зардлууд гарч, бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсөхөд нөлөөлж байна. Мөн дотоод зах зээлд бараа, бүтээгдэхүүний хомсдол үүсгэж байна. Жишээ нь, бяслаг (гоуда, эдамер) тасраад удаж байна. Мөн дэлгүүрээс дуртай үедээ өндөг авч чадахгүй байна шүү дээ.
2. Худалдаа, бизнесийг хааж зогсоох биш, өөр зохион байгуулалтад оруулах хэрэгтэй. Жишээ нь, цахимаар цаг авч үйлчлүүлдэг соёл нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Жишээ нь, И-март худалдааны төвд 13:00-15:00 цагийн хооронд орно гээд цаг аваад худалдан авалтаа хийдэг, цаг аваагүй хүн орох эрхгүй байх ч юм уу. Тэгвэл олон хүний бөөгнөрөл үүсгэхгүй үйлчилгээ үзүүлж болно. Ингэснээр хэрэглэгчид буюу хүмүүс ч цагаа, ажлаа маш сайн төлөвлөдөг, хэрэгжүүлдэг болно.

Онцгой байдал, төр засгийн зүгээс гаргаж буй шийдвэрүүд нь ард иргэдийнхээ үйл ажиллагааг дэмжсэн биш, харин ч саад болсоор ирлээ. Ковид Монгол Улсын эдийн засгийн хэр хэврэгийг харуулснаас гадна үйлдвэрлэл хөгжөөгүй, гаднаас худалдаж авахгүйгээр дотоод хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй хэмжээний улс гэдгийг бодитоор харуулж байна гэж болно.

1. Бизнес хийж буй салбартай нь уялдуулан олон төрлийн хөнгөлөлттэй зээл гаргах хэрэгтэй. Мэдээж бүх аж ахуйн нэгжид өгөх боломжгүй ч дүрэм журмыг нь маш тодорхой, аль болох чирэгдэл багатай хэрэгжүүлмээр байна. Тэгэхгүй мөнөөх л танил тал, хээл хахууль гээд явбал эдийн засагт ямар ч нэмэр байхгүй.
2. Үндэсний үйлдвэр барихад хамгийн том саад болж буй зүйл бол дэд бүтцийн асуудал. Дэд бүтэц дотроо эрчим хүчинд холбогдох. Үүнийг Дэлхийн банкны “Бизнес эрхлэхүй буюу Doing business” судалгаа олон жил харуулж байгаа. Бусад улс оронтой харьцуулахад хамгийн хүндрэлтэй буюу тааруу үзүүлэлт нь эрчим хүчтэй холбогддог. Үүнийг цэгцэлж нэг тийш нь болгох хэрэгтэй. 
3. Байгаль орчинд ээлтэй үйлдвэрлэл явуулбал бүр их урамшуулж, татвараас чөлөөлж дэмжих хэрэгтэй. 
4. Нийгмийн халамж, хамгааллын бодлогыг үр ашигтай болгож, зөвхөн зорилтот бүлэгт чиглүүлэх гэх мэт олон арга барил, тактик хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.

-Сангийн яам болон Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлж чадаж байна уу. Тэр дундаа иргэд, аж ахуйн нэгж, хувиараа бизнес эрхлэгчдэд?

-Цар тахал гарснаас хойш өнөөдрийг хүртэл Засгийн газар аж ахуйн нэгж, иргэдээ дэмжсэн үе шаттай арга хэмжээ авч чадаагүй. Мөн хэрэгжүүлж буй арга хэмжээнүүд нь хоцроод байгаа, тийм болохоор үр дүн муутай гэж хэлж болохоор. Эрсдэлийг урьдчилж харж, хэрэгжүүлбэл илүү үр өгөөжтэй байж болохоор.

Шинэ засгийн газар 10 их наядын цогц төлөвлөгөө хэрэгжүүлнэ гэж зарласан. Энэ төлөвлөгөөнд хөнгөлөлттэй зээл, орон сууцжуулах төлөвлөгөө, ипотекийн зээл зэрэг олон асуудал орсон байна лээ. Нэг талаасаа төлөвлөгөө чухал ч хэрэгжүүлэхэд асуудлууд дагуулдаг тул дагалдах дүрэм, журам нь тодорхой болбол илүү дүгнэлт хийх боломжтой байх.  

Монгол Улс 2021-2022 онд 5.7 тэрбум ам.долларын гадаад өр барагдуулахаар байгаа

-Төсвийн тодотгол хийх ёстойг эдийн засагчид ярьсаар байна. Гэвч Сангийн яамнаас төсөвт тодотгол хийлгүй өдийг хүрлээ. Энэ нь эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэх бол?

-Төсөвт тодотгол хийж, энэ жилийн орлого, зарлагаа бодитоор төсөөлж тооцоолох хэрэгтэй. Төсвийн зарлагыг санхүүгийн эх үүсвэрээс нь хэт давсан төсөвлөхийн тулд төсвийн орлогыг хэт өөдрөг тооцдог. Цар тахалтай холбоотой эдийн засаг агшсан ийм нөхцөл байдалд бид өөрөөр сэтгэж, өнөөдөр болтол баримталж ирсэн төлөвлөлт менежментээ эрс өөрчилж, шинэчлэх хэрэгтэй. Монгол Улс 2021-2022 онд 5.7 тэрбум ам.долларын гадаад өр барагдуулахаар байгаа.

-Хэрэв тодотгол хийвэл аль салбарын ямар хөрөнгө оруулалтуудыг танах ёстой вэ?

-Хөрөнгө оруулалт гэдэг нүдээр харах хэрэгтэй. Тухайн салбарт хөрөнгө оруулалт хийснээр хэчнээн ажлын байр бий болох вэ, өөрсдийн зардлаа даах боломжтой юу, мөн хөрөнгө оруулалтаа хэр хугацаанд нөхөх вэ гэдгээр нь тооцоолох хэрэгтэй. Тэгэхгүй сум болгонд соёлын төв барих юм бол ажлын байр шинээр бий болохгүй, урсгал зардал болох халаалт, тогны зардлаа ч даахгүй шүү дээ. 

-Иргэд эдийн засгийн хүндрэлийг давахад түүхий эд тэр дундаа зэс, нүүрс эерэгээр нөлөөлнө хэмээн найдлага тавьж буй. Ялангуяа зэсийн ханш сүүлийн үед 7500-7900 ам.долларын хооронд ханшаа барьсаар байна. Ер нь энэ онд эдийн засагт түүхий эдийн үзүүлэх нөлөө хэр байх бол?

-Дэлхийн түүхий эдийн үнэ өндөр байх тусмаа Монгол Улсад сайн. Энэ жилийн хувьд сонгуультай жил учраас бас л бүрэн ашиглаж чадахгүй болов уу даа. Сонгуулийн үеэр ихэнх ажил зогсдог мөн хэн сонгогдохоос хамаарч ажлууд явагддаг. Түүнчлэн тээврийн асуудал чухал. Тээврээс болоод түүхий эдээ хүссэн хэмжээгээрээ экспортолж чаддаггүй. Дэд бүтцийн нэмэлт ажлууд хийгдээгүй тул илүү ихийг экспортлох боломж хязгаарлагдмал хэвээрээ байх болов уу. 

-Зарим эдийн засагч халамж олгохоос өөр аргагүйд хүрээд байгаа гэж буй. Иргэд нь халамжаас хараат болчихоор эдийн засаг, түүний тогтвортой байдалд хэрхэн нөлөө үзүүлдэг юм бол?

-Байнга халамж өгөхийн сөрөг үр дагавар нь хүмүүс залхуу болж, бусдаас илүү байх хүсэл мөрөөдөлгүй болчихдог. “Өлсөхгүй, даарахгүй болж л байгаа юм чинь” гээд илүү юм руу тэмүүлдэггүй. Ингэснээрээ улс оронд маш сөрөг үр дагавартай. 

Олон жил халамж өгсний сөрөг үр дагаварыг аж ахуйн нэгж, компаниуд өнөөдөр маш ихээр мэдэрч байгаа. Салбар болгонд хамгийн тулгамдсан асуудал бол боловсон хүчний асуудал. Нэг ёсондоо ажил хийх сонирхолтой хүн байхгүй болсон.

Халамжаа зорилтот бүлэгт л өгөх хэрэгтэй. Хүмүүсийг аль болох ажил хийх хүсэлтэй, хөдөлмөрч, бүтээлч болгох хэрэгтэй. Ингэхийн тулд бизнесийн төлөвлөгөөн дээр нь үндэслэж, бага хэмжээний санхүүгийн дэмжлэг өгөөд хоёр жилийн дараа шалгаад, амжилттай байвал дахин дэмжлэг өгч болно. Олон жилийн өмнө Германы Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим ийм төсөл Монголд хэрэгжүүлсэн. Хөдөө орон нутагт хүмүүс их гоё юмнууд хийсэн байсныг харахад сайхан байсан. Жишээ нь, Сүхбаатар аймагт таван гэр бүл нийлээд газар худалдаж аваад, нэг хэсэгт нь хүлэмж бариад, нарийн ногоо тариад, нөгөө хэсэгт нь төмс, лууван зэргийг тарьсан байсан. Ингээд зогсохгүй нутгийнхаа залууст хүлэмжийн аж ахуйн чиглэлээрээ сургалт хийдэг гэж байсан. Ер нь хөдөлмөрлөж байгаа хүн юманд хүрдэг, шинэ зүйл бүтээдэг, ямагт тэмүүлдэг гэж үнэн.  

-Саяхан НДШ-ийг хоёр хувиар нэмж, 26 хувь болголоо. Энэ нэмэгдэл 2021 оны нэгдүгээр сараас хэрэгжиж байгаа. Үүнд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Эсрэг байр суурьтай байгаа. НДШ-ийг нэмэх асуудлыг 2017 онд үе шаттай нэмэхээр баталсан. ОУВС-ийн хөтөлбөр хэрэгжүүлэхийн тулд энэ хуулийг баталсан. Гэхдээ өнөөдөр 2017 онд төсөөлж байснаас огт өөр нөхцөл үүсчихсэн байгаа учраас уг хуулийг өөрчилж болох л байсан. ОУВС-гийнхан ч учир байдлыг ойлгох байсан. НДШ-ийг нэмсэн асуудал бол аж ахуйн нэгж, байгууллагад илүү дарамт болсон, шинээр ажлын байр бий болгохгүй, маш муу шийдвэр. Эсвэл бүр албан бус хэлбэрт шилжихэд нөлөөлнө.