Sos, sos, sos!!! Монгол Улс зэрлэг ан, амьтныхаа сүүлчийн өлгий нутгийг сүйд хийхээр санаархаж байна. Говийн их дархан цаазат газар хэзээ мөдгүй хүний хөлд дарагдаж, мазаалай, хавтгай тэргүүтэй нэн хорвордсон амьтан устах аюул нүүрлэлээ.

       Шуудхан хэлэхэд, Монголын эдийн засаг Алтайн нуруунд санаархаж, алтанд шунасан улстөрчдийн “захиалга”-аар зэрлэг ан, амьтдыг аюулд оруулахаар улайрч байна. Говийн их Дархан цаазат газрын А хэсгийн урд хилээр автозам байгуулж, Нарансэвстэйн боомтыг сэргээх ажил өрнөж эхэллээ. Хамтарсан Засгийн газрын балаг эхнээсээ ил болж байгаа нь энэ. 32 жилийн өмнө нээгдээд, хаагдсан Нарансэвстэйн боомтыг сэргээх нь хавтгай, мазаалай тэргүүтэй амьтдыг “чихмэл” болгохтой адил хэрэг л дээ, үнэндээ. Ийм аюулыг баруун бүсээс сонгогдсон гишүүд дэмжиж, Ардчилсан намынхан зүтгүүлж байгаа нь тун ч ноцтой асуудал болж байна.

ГОВИЙН ИХ ДАРХАН ЦААЗАТ ГАЗРЫН АН, АМЬТДЫН АЮУЛ БУЮУ О.АМГАЛАНБААТАР АШИГ СОНИРХОЛ

            УИХ-ын гишүүн О.Амгаланбаатар Говь-Алтай аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байхдаа л Говийн их дархан цаазат газрын ан, амьтдыг “намнах”-аар санаархаж, Нарансэвстэйн боомтыг сэргээх ажлыг хөөцөлдөж ирсэн. Тэрбээр өнгөрсөн 2022 онд Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэд Нарансэвстэйн боомтыг дахин нээхэд дэмжлэг үзүүлэхийг хүссэн албан бичиг хүргүүлж байлаа. Төд удалгүй дахин Нарансэвстэйн боомтыг нээх тухай асуудлыг Боомтыг сэргээх бодлогын баримт бичгийн жагсаалтад оруулахыг хүссэн захидал илгээж байсан. Ингээд Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт Нарансэвстэйн боомтыг сэргээх заалт нэмэгдэж, энэ ажил эхэлсэн. Гэтэл одоо судалгаа бүү хэл бэлтгэл ажилд цэг ч тавилгүйгээр УИХ-аар хэлэлцүүлэхээр зүтгүүлж, 2025 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Нарансэвстэйн боомтыг сэргээхээр улайрч байна.  

            О.Амгаланбаатар гишүүнд дархан цаазат газрын нэн ховордсон ан, амьтад бүү хэл аав, ээжийнх нь төрсөн нутаг, өөрийнх нь удирдаж байсан гол, усны онгон дагшин байдал алдагдах, алд дэлэм “алга” болох нь огтхон ч хамаагүй. Нарансэвстэйн боомтыг сэргээх “захиалга” авчихсан аятай өдөр, шөнөгүй Төрийн ордноор бахардаж, тамирдталаа гүйж байна. О.Амгаланбаатар гишүүн “Нарансэвстэйн боомтыг нээснээр Монгол Улс Ази-Европыг холбосон дөт замын сүлжээг бий болгоно” гэдэг ч хачир дээрээ ашиг сонирхлын зөрчил нь ан, амьтдад заналхийж байгаа хэрэг.  

      Бид энэ асуудлаар холбогдох гишүүд болон судлаач, эрдэмтэдтэй холбогдож, дараах мэдээллийг бэлтгэлээ. Энэ асуудлаар Байгаль орчны төрийн бус байгууллагууд, эрдэмтэн, судлаачид УИХ, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд шаардлага хүргүүлээд байна.

Д.ӨСӨХЖАРГАЛ: НАРАНСЭВСТЭЙН БООМТЫГ СЭРГЭЭВЭЛ ХОВОР ЭКО СИСТЕМ БҮРЭН УСТАНА

        МУИС-ийн багш Д.Өсөхжаргал: Говийн Их Дархан Цаазат Газар анх 1975 онд байгуулагдсан бөгөөд газар нутгийн хэмжээгээрээ дэлхийд дээгүүрт ордог улсын тусгай хамгаалалттай газрын нэг. Уг газар нь А, Б гэсэн хоёр хэсгээс бүрддэг бөгөөд Нарансэвстэйн боомт нь А хэсэгт байрладаг. Энэ хэсэг нь Монгол Улсын Улаан ном, амьтны тухай хууль, Засгийн газрын тогтоолоор нэн ховор, ховор амьтны жагсаалт, зэрлэг амьтан ургамлын аймгийн ховордсон зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай конвенц зэрэгт бүртгэгдсэн 37 зүйл ховор, ховордсон амьтад бүхий амьтны аймгийн хувьд Монгол төдийгүй дэлхийн хэмжээнд асар ач холбогдолтой бүс нутаг. Энэ эко систем бүхий газар дэлхийн хаана ч байдаггүй зөвхөн Монгол Улсад л байдаг. Энэ газарт боомт нээвэл өргөн уудам нутагт шилжин нүүдэллэн амьдардаг амьтад төдийгүй нэн ховор ургамал, шавж, шувууд, говьд цөөн байх уст цэг сүйдэж говийн эмзэг хөрс, экосистем аюулд орох эрсдэлтэй. Хэрэв Нарансэвстэйн боомтыг ашиглалтад оруулах юм бол маш олон хууль, актыг зөрчиж, ховор эко системийг бүрэн устгана гэж ойлгох хэрэгтэй.

Б.МИЖИГДОРЖ: НАРАНСЭВСТЭЙН БООМТЫГ СЭРГЭЭСНЭЭР МАЗААЛАЙ БААВГАЙ ДАХИН СЭРГЭХГҮЙ

        Биологийн ухааны доктор Б.Мижигдорж: Нарансэвстэйн боомтыг сэргээхээр төлөвлөж байгаа бүс нутаг бол хавтгайн тархацын өмнөд хэсэг, мазаалайн тархацын баруун өмнөд хэсгийг хамарч байгаа. Мазаалай, хавтгай бол маш сонор сэрэмжтэй, дуу чимээнд үргэмтгий амьтад. Хэрэв боомтыг сэргээвэл энэ үргэмтгий амьтад үргэж, тархац нутаг нь хуваагдана. Мөн нүүдлийн зам нь тусгаарлагдах болно. Тухайлбал, хавтгай тэмээ 10-20 км-ийнцаана байгаа дууг сонсоод 60-70 км үргэж, зугтаадаг. Түүнчлэн боомтын зам дагуу 10 гаруй булаг, шанд бий. Тодруулбал, Нүдэг булаг,Талын мэлтэс, Энгэрийн ус, Нарийн тоорой, Баруун тоорой гэх зэрлэг ан амьтдын ундаалдаг булаг, шанд байгаа. Нарийн сэвстэйн боомтыг сэргээвэл энэ булаг, шандуудаас зэрлэг ан амьтад ундаалах боломжгүй болно. Боомтыг өмнө нь нээгээд, эрсдэлтэй нүүр тулж байсан учир хаасан. Гэтэл дахин нээхээр зүтгэж байгааг гайхаж байна. Нарансэвстэйн боомтыг нээснээр мазаалай баавгай дахин сэргэхээргүй устана. Энэ бол аюул.  

Г.ГАЛТАЙХҮҮ: ГОВЬ-АЛТАЙГААС НАРАНСЭВСТЭЙН БООМТ РУУ ТАВИХ АВТОЗАМ ГОВИЙН ИХ ДАРХАН ЦААЗАТ БҮСИЙН ДУНДУУР ДАЙРАН ӨНГӨРӨХӨӨР ЗУРАГДСАН

        Байгаль орчны иргэний зөвлөлийн тэргүүн Г.Галтайхүү: УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж “Нарансэвстэйн боомт руу тавих автозам нь Говийн их дархан цаазат бүсээр дайрахгүй” гэж ярьсан байна лээ. Гэвч Говийн их дархан цаазат бүс нутаг Монгол Улсын яг урд хилтэй давхацдаг. Мөн мазаалай баавгай, хавтган тархцын бүстэй давхцаж байгаа. АН-ын бүлгээс өгсөн мэдэгдэлд Говь-Алтайгаас Нарансэвстэйн боомт руу тавих зам нь Говийн их дархан цаазат бүсийн дундуур дайран өнгөрөхөөр зурагдсан байсан. Үүнийг эсэргүүцэж бид холбогдох газарт шаардлага хүргүүлсэн” гэжээ.  

            Говийн их дархан цаазат газар Баянхонгор, Говь-Алтай аймгийн нутаг дэвсгэрийг дамнан үргэлжилж байгаа. Иймд бид Баянхонгор, Говь-Алтай аймгийн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газрын дарга нартай холбогдоход дараах тайлбарыг өгч байна.

Д.БАТМАГНАЙ: НАРАНСЭВСТЭЙН БООМТ НЭЭГДЭХ НЬ АН, АМЬТАД ЯМАР СӨРӨГ НӨЛӨӨТЭЙ ВЭ ГЭСЭН СУДАЛГАА ХИЙГДЭЭГҮЙ

        Говь-Алтай аймгийн БОАЖГ-ын дарга Д.Батмагнай: Байгаль хамгаалах ажлыг бид нэн түрүүн барьж ажиллаж байгаа. Гэхдээ төрийн барьж байгаа бодлогыг төрийн байгууллага нь үгүйсгээд байх нь зохимжгүй. Засгийн газар зөв шийдэлд хүрч, зөв аргачиллаа гаргах байх гэж найдаж байна. Нарансэвстэйн боомт нээгдсэнээр Говийн их дархан цаазат газарт амьдарч байгаа ан, амьтдад сөрөг нөлөө үзүүлэх үү, эс үзүүлэх үү гэдэг судалгаа гараагүй байгаа шүү дээ. Хийгээ ч үгүй байгаа, мэдээж судалгаа хийх байх. Судалгаагаар тодорхой болж, энэ асуудлыг нэг талд нь гаргах байх гэсэн хүлээлттэй байна. Автозамаа хаагуур барих, дэд бүтцээ яаж хийх, ямар тооцоо, судалгаа үндэслэлээр Нарансэвстэйн боомтыг сэргээх гэж байгаа гэдгээ танилцуулах хэрэгтэй.

Д.СОДНОМСАМДАН: ГОВИЙН ИХ ДАРХАН ЦААЗАТ ГАЗАР ДЭЛХИЙН ШИМ МАНДЛЫН НӨӨЦ ГАЗРААР БҮРТГЭГДСЭН ТУЛ БИД БООМТ СЭРГЭЭХИЙГ ЭСЭРГҮҮЦЭЖ БАЙНА

           Баянхонгор аймгийн БОАЖГ-ын дарга Д.Содномсамдан: Нарансэвстэйн боомтын асуудал сүүлийн ганц, хоёр жил яригдаагүй. Энэ боомтыг сэргээх асуудал олон жил яригдаж байгаа гэсэн үг. Говь-Алтай, Баянхонгор аймгийн нутагт хил залгаа байгаа боомт шүү дээ. Хоёр талаасаа Ажлын хэсэг байгуулагдаад, газар дээр нь очиж ажиллаж байсан. Говийн их дархан цаазат газар бол дэлхийн шим мандлын нөөц газраар бүртгэгдсэн. Дэлхийд нэн ховордсон ан амьтдын өлгий нутаг шүү дээ. Байгаль орчны салбар байгууллагууд Нарансэвстэйн боомтыг сэргээх ажилд эсрэг байр суурьтай байгаа. Салбар яам нь ч тэр, байгаль орчны газрууд ч ялгаагүй. Эдийн засгийн үр өгөөжтэй гэж байгаа ч эмзэг хөрстэй, Говийн дархан цаазат газраар автозам барьж, боомтын үйл ажиллагааг сэргээх нь буруу. Бид үүнийг дэмжихгүй” гэсэн юм.

Үргэлжлүүлэн бид Говийн их дархан цаазат газрын хамгаалтын захиргааныхантай холбогдож, энэ асуудлаар тодруулахад “Хамгаалалтын захиргааны дарга Ч.Баярбат гадаадад томилолттой яваа” гэх тайлбарыг өглөө. Говийн их дархан цаазат газрын А хэсгийн хамгаалалтын захиргаа Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын Баянтоорой багт байрладаг. Ийм учраас бид Цогт сумын Засаг даргатай холбогдлоо.

Л.НАСАНБУЯН: ОРОН НУТГИЙН ИРГЭД ЭСРЭГ, ТЭСРЭГ БАЙР СУУРЬТАЙ БАЙГАА

         Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын Засаг дарга Л.Насанбуян: Нарансэвстэйн боомтыг сэргээх судалгааг нь харах хэрэгтэй. УИХ, Засгийн газрын түвшинд яригдаж байгаа асуудлыг сумын Засаг дарга эсэргүүцэх, эс эсэргүүцэх нь болохгүй асуудал. Орон нутгийн иргэдийн хувьд эсрэг, тэсрэг байр суурьтай байгаа. Эдийн засгийн үр өгөөжийг нь харвал дэмжинэ, байгаль орчин талаа харвал судлах шаардлагатай” гэв.

Говийн их дархан цаазат газрын байгаль хамгаалагчид, хамгаалалтын захиргааныхан, эрдэмтэн, судлаачид, аймгийн БОАЖГ-ын дарга нар Нарансэвстэйн боомтыг сэргээхийг эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийллээ. Тэд дархан цаазат газрын нэн ховордсон амьтад устах аюултайг анхааруулж байгаа юм. Мөн зарим нь Засгийн газрын шийдвэрийг харж буйгаа илэрхийлэв.

НАРАНСЭВСТЭЙН БООМТЫГ СЭРГЭЭХ ТОГТООЛЫН ТӨСӨЛД БАРУУН БҮСЭЭС СОНГОГДСОН БОЛОН УИХ-ЫН 17 ГИШҮҮН ДЭМЖИЖ, ГАРЫН ҮСЭГ ЗУРЖЭЭ

       Тэгвэл Нарансэвстэйн боомтыг сэргээхийг 17 гишүүн дэмжиж, гарын үсэг зураад байгаа ажээ. Хамгийн ноцтой нь, баруун бүсээс сонгогдсон гишүүд уриалж, зөвшөөрлийн дарцаг хийсгэж байгаа нь анхаарал татаж байна.

Тогтоолын төсөлд гарын үсэг зурсан зарим гишүүнтэй холбогдоход дараах тайлбарыг өгч байна.

З.МЭНДСАЙХАН: НАРАНСЭВСТЭЙН БООМТ СЭРГЭХ ЁСТОЙ. ГОВИЙН ИХ ДАРХАН ЦААЗАТ ГАЗРЫН АН, АМЬТДАД НӨЛӨӨЛӨХГҮЙ ГЭСЭН

         УИХ-ын гишүүн З.Мэндсайхан: УИХ-ын дэд дарга Д.Пүрэвдорж тогтоолын төсөл санаачлаад явж байгаа. Боомтын сэргэлт, эдийн засгийн коридор байгуулах талаар ярьж байгаа шүү дээ, бид чинь. Баруун бүсээс сонгогдсон гишүүд тогтоолын төсөлд гарын үсэг зурсан. Тогтоолын төсөл дээр Говийн их дархан цаазат газраар автозамыг дайруулахгүй, тойруулна гэдгийг тодорхой бичсэн байна лээ. Гэтэл сошиал сүлжээнд баригдах автозамыг Говийн их дархан цаазат газраар дайруулна, ан амьтдыг устгаж үгүй болгох нь гэж яригдаж байна. Тогтоолын төслийг нь харвал тодорхой байгаа. Улсын эдийн засаг, бүс нутгийг хөгжүүлэхэд боомтууд сэргэх л ёстой. Байгаль орчинд нөлөөлөхгүйгээр шийдэх боломж нь байгаа байлгүй. Учиргүй байгаль орчныг сүйдлэх зүйл хийхгүй байх. Нэгдүгээрт, он гаргаад Нарансэвстэйн боомтыг сэргээх тогтоолын төсөл боловсруулсан. Бэлтгэл ажлыг хийхээр төлөвлөж байгаа. Гэхдээ үүнийг УИХ-аар хэлэлцэнэ. Хоёрдугаарт, Говийн их дархан цаазат газраас тойруулж, автозам барина. Экологийн систем алдагдуулахгүй гэсэн үг. Үүнийг нь би Д.Пүрэвдорж гишүүнээс тусгайлан асуусан. Асуудал байхгүй гэж байна лээ.

Э.БОЛОРМАА: Д.ПҮРЭВДОРЖ ГИШҮҮН “А БҮСЭД НӨЛӨӨЛӨХГҮЙ, АВТОЗАМЫГ ТОЙРУУЛЖ БАРИНА” ГЭЭД СУДАЛГАА ХИЙХ АЖИЛД ГАРЫН ҮСЭГ ЗУРУУЛСАН

          УИХ-ын гишүүн Э.Болормаа: Д.Пүрэвдорж гишүүн Нарансэвтэйн боомтын асуудлыг баруун бүсийн гишүүдэд танилцуулж, гарын үсэг зуруулсан. Би онцгойлж, “Нарансэвстэйн боомтыг нээснээр Говийн их дархан цаазат газарт нөлөөлөх үү” гэж асуусан. Гэтэл Д.Пүрэвдорж гишүүн “А бүсэд нөлөөлөхгүй, тойруулна” гэж хариулсан. Тухайн албан бичгийн агуулга нь “Нарансэвстэйн боомтыг сэргээх ажилд судалгаа хийх” гэсэн байсан. Тийм учраас судалгаа хийхийг дэмжиж, би гарын үсэг зурсан. Говийн дархан цаазат газарт нөлөөлөх, байгаль орчныг сүйтгэх бол би дэмжихгүй гэсэн байр суурьтай байгаа. Хэрэв үнэхээр байгаль орчинд нөлөөлөхгүй бол Нарансэвстэйн боомтыг нээснээр монголчууд гүний хятадуутай шууд харилцах боломж нээгдэнэ. Яг одоогоор судалгааны ажил хийгдэж байгаа гэж ойлгож байна. Миний гарын үсэг зурсан албан бичиг нь боомт нээх, сэргээх биш, судлахыг л дэмжих.

Д.ПҮРЭВДОРЖ: БИ ГИШҮҮДЭД ТОГТООЛЫН ТӨСӨЛ ТАНИЛЦУУЛСАН БОЛОХООС СУДАЛГААНЫ АЖИЛ ГЭЖ ХЭЛЭЭГҮЙ

         УИХ-ын гишүүн Д.Пүрэвдорж: Нарансэвстэйн боомтыг сэргээх тогтоолын төсөл боловсруулж, энэ ажлыг би ахалж байгаа. Нарансэвстэйн боомтыг 2025 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс сэргээх тогтоолын төслийг УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалан тэргүүтэй 17 гишүүн дэмжиж, гарын үсэг зурсан. Нарансэвстэйн боомтыг сэргээхэд Говийн их дархан цаазат газарт ямар ч нөлөөгүй. Хилийн зурвас хилээс 10-15 км-ийн зайд байрладаг. Хилийн зурвасын дагуу тавигдах автозам гэсэн үг. Гишүүд УИХ-ын тогтоолын төсөлд гарын үсэг зурсан. Судалгааны ажилд гарын үсэг зуруулаагүй. Тэгэх шаардлага байхгүй. Энэ ажилтай холбоотой бүх бичиг баримт УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгаланд байгаа. Түүнээс дэлгэрэнгүй асуух нь зүйтэй” гэсэн юм.

         Бид баруун бүсээс сонгогдсон бусад гишүүдтэй холбогдохоор залгасан боловч утсаа аваагүй, зарим нь дуудлага хүлээн авах боломжгүй тохиргоотой байлаа. Тодруулбал, УИХ-ын гишүүн О.Амгаланбаатар, Б.Түвшин, О.Цогтгэрэл, Б.Заяабал тэргүүтэй 17 гишүүн тогтоолын төсөлд гарын үсэг зуржээ. Гишүүд үнэндээ, тогтоолын төсөл, эсвэл судалгааны ажил гэдгийг нь ч “ойлгоогүй” бололтой. Эсвэл төсөл боловсруулагчид ойлгуулаагүй, хуурч гарын үсэг зуруулсан байж болзошгүй байна.

НАРАНСЭВСТЭЙН БООМТЫН ДАРАА ТАЛЫН МЭЛТЭС ҮҮ

          Монголын улстөрчид Хэнтийн нуруугаа хойд, урдаас нь “ухаад” мөдхөн дуусна. Нарансэвстэйн боомтыг сэргээдэг нь том зургаараа их говийг ухахад бэлтгэж байна уу гэх хардлагыг эрхгүй төрүүлж байна. Мөдхөн хэдэн хэсгээр нь тусгай хамгаалалтаас гаргах гэж дайраад, алтны ордоо ухаад эхэлж мэдэхэд л улс. Нарансэвстэйн боомтыг нээгээд, дараа нь Талын мэлтэсийг ухаж эхлэх үү гэх асуулт ч урган гарч байна.

           Хожмын өдөр “Энд мазаалай, хавтгай, тахь, цоохор ирвэс, аргаль хонь гээд олон төрлийн нэн ховор ан амьтан нутагладаг байлаа” гээд Өмнөговийн иргэд шиг халаглаж, Алтайн нуруу руугаа хараад зогсох вий дээ. Тоотой хэдэн мазаалайгаа "чихмэл" болгохтой зэрэгцээд ан, амьтны өлгий нутаг, байгалийн диваажин Алтайн өвөр говийг ухаад дууссан байх вий дээ. Хардах эрх байна, үндэслэл ч байна.