Хөдөө төрсөн ч, хотод өссөн хүүхдийн хувьд бараг нутаггүй гэж хэлж болохоор, “Би Баянхонгор аймгийнх шүү” гээд хэлчихээр тэнд амьдарсан хугацаа нь балчир үеийн хоёр жил. Тэгээд өөрийгөө хотын хүүхэд гэж нэрлэнэ. Гэвч регистрийн дугаарын эхний хоёр үсэг намайг хөдөөний хүүхэд гэдгийг "бариад" өгчихнө.  Арван жилдээ яагаад ч юм хөдөөнөөс ирсэн гэдэгээсээ их ичдэг байж билээ. Нэг удаа бүр бусад хүүхдийн регистр “У”, минийх “В” үсгээр эхлээд байгаа юм гээд уйлсан юм даг.

            Ухаан орсон цагаасаа нагац эгч нартайгаа айл болон амьдарсан. Нагац эгчийн гэр хаана, манайх тэнд гэсэн тогтоогүй журамтай. Дарь-Эхийн уулархаг хэсэгт амьдардаг байхдаа оройн хоолоо идчихээд гэрийнхээ хаалгыг нээгээд “Эйфлийн цамхаг” харж, одоогийнхоор  бол эмордог байлаа. Олон өнгөөр ээлжлэн гэрэлтэх тэр цамхаг гэрэл муутай гэр хорооллын хэсэгт их тод харагддаг байсан юм. Ахынхаа номоос  зургийн нь айлын эрх хэл муутай хүүхдэд  хэлж цээжлэхэд их хэцүү нэртэй улс байсан сан. Харин балчир ухаандаа тэр гоё улсад байдаг цамхгийг орой болгон харж суугаадаа баярлаж очиж үзэх ундарсан хүсэлтэй. Манай нагац ах надаас таван насны зөрүүтэй. Ах хаана би тэнд явна. Ямар сайндаа шар, бор муур гэдэг хочтой. Хочны үүсэл нь ах шар, би бор царайтайд байсан юм.

            Ээжийн том ах хань татаж манай хоёр айл Зүүнсалаа гэх хавьд сонсоогүй сонин нэртэй газар руу намайг зургаан настай байхад нүүснээр миний амьдрал Сонгинохайрхан дүүргийн 25 дугаар хороо товч хаягаар бол Зүүнсалаатай холбогдсон юм. Айлын эрх хоёр жаалын хувьд нүүх бол хөгжилтэй зугаалга л гэсэн үг. Зуны долоодугаар сар эд нар шардаг үер толгойныхоо орой дээр томоо хатгитай жоохон шүргэхэд л  тэсхийн аргагүй өвддөг шаналгаатай хэрнэ их баяртай гэр ачсан машиндаа ээжийн өвөр дээр суусаар явсан юм. Хоёр гэр нүүлгэх тул эхнийхээ гэрийг нүүж ирэх газартаа  авчраад гэр нүүлгэж байгаа ахын хүү болох ах бид хоёрын сайн найз ах бид гурвыг манаачаар томилон үлдээж дараагийнхаа ачааг авчрахаар томчууд хөдөллөө. Нар ээсэн халуун өдөр тул том хоёр шүүгээн дээгүүр өрх тавьж, доор нь гудас дэвссэн сүүдрэвчтэй, нэг уут ирис, том устай гурван хүүхэд их том үүрэг даалгавартай үлдэж билээ. Хоёр талаараа үргэлжилсэн өндөр уулыг дундуур нь жалга хувааж эрмэгээр нь олон өнгийн содон цэцэг ургана. Ногоон өнгийн будаг асгаад, шар, цагаан өнгийн цэгээр тамгалчихсан уран зураг шиг сайхан харагдаж билээ. Хөдөөгийн сайхныг мэдэхгүй хүүхдэд олноос сонсож төсөөлсөн хөдөөдөө ирчихсэн шиг л санагдсан. Үргэлжилсэн өндөр уулсын тэг дунд нь байхад сүрдмээр огшмоор ч юм шиг. Сургуульд ч ороогүй жаахан охины нүдэнд тэр газар ямар уудам харагдсан гэж санана. Гурвуулаа үлдсэн хүүхдүүд юу эсийг  хийх үү, суурин дээр нь уут чихэр хоослоод тоглож, ойр хавьтайгаа танилцахаар сэтгэл шулуудлаа. Манай буусан талын уулнаас жоохон зайтай хадан дээр ганц мод харагдана. Ногоон навчаар дүүрсэн модыг алсаас хараад “Алимны мод” гэж нэрлэлээ. Намайг бодвол учир мэдэх ах маань ганц модонд хүрдэггүй ёсыг бодсон уу, эсвэл дүүгээ ганцаараа яваад төөрнө гэж бодсон уу “Том чөтгөр суудаг мод” гэж намайг айлгаж билээ. Би тэнд нүүж очоод олон жил болсон ч ганц модны зүг нэг ч удаа яваагүй юм даг. Дуу дуугаа авалцан хөөцөлдөж байх үедээ толгой дээрх хатгиа хөндөөд хагарахгүй зовоож байсан хатгиа хаглаж хэсэгтээ уйлж ахыгаа зовоож билээ. Өвдөх өвдөлт нь намдсан ч намайг аргадах гэж хамаг аа барих ах маань надад хөгжилтэй байсан тул хэсэгтээ л уйлахаа болиогүй юм. Өдөржин тоглосон жаалууд өдөрхөн өлсөж нагац эгчийн ахад яагаад ч юм бэ үлдээсэн мөнгөөр чихэр авахаар  хамгийн том нь буюу ах маань саяхан харж тогтоосон замаараа дэлгүүр зүглэлээ.  Харин ах маань буцаж ирэхдээ гартаа уут дүүрэн чихэр,замдаа таарсан  гэрийнхэнтэй хамтдаа машинаар ирсэн юм. Орой болж өдөржин ядарсан хүмүүс гэрээ маргааш барихаар болж жижигхэн урц бариад гэрэл хэрэгтэй болох үед ах бид хоёр хэрэг тарьснаа мэдсэндээ. Ахад өгсөн мөнгө орой лаа авахаар эгчийн хадгалуулсан мөнгө байсныг ах бид хоёр ходоодондоо хийчихсэн байж. Зүүнсалааны лагериас наанхан байдаг манай гэрийн хувьд гудамжныхаа хамгийн сүүлийн айл. Манайхаас цааш үргэлжилсэн уул тал цэцэг бүгд ах бид хоёрын хувьд тоглоомын талбай.Өвс ургамал ихтэй тул малчид  малаа их бэлчээнэ. Үхэр морины бэлчээх дуунд өглөө сэрдэг тийм л тайван газар. Цагаан уул цэцэг хаа сайгүй  ургана. Өглөөдөө нагац эгчтэйгээ хамт түүгээд наранд хатааж тавина. Хэсэгхэн өөрийгөө хүүхэлдэйн дээр гардаг цэцэгчин охиноор төсөөлнө. Хамгийн сүүлийн айл болоод тэр үү худаг явах зам хол, бусад айлын хүүхдүүдтэй л ижил усны тэргэн дээр нэг саваа урдаа тэврээд нэгэн дээр нь суухад ах маань түрсээр явна. Өглөө гэрээсээ гарсан  жаалууд орой нар жаргахтай зэрэгцэн гэрүүгээ нойтон  хувцастай алхацгаана. Худгийн эгчид  1000 төгрөг өгөөд өдөржин тэр хавийн багачуудтай усаар тоглоно. Гэрүүгээ алхах зуур хувцас хатаад ордог байлаа. Гэрээ сахиж үлдэх ойр хавийн багачууд дунд ганцаараа эмэгтэй бөгөөд хамгийн бага нь тоглодог найзуудын ихэнх нь ахын найзууд л даа. Нэгэн удаа дөрвүүлээ нийлээд өглөө эрт уулзаж хойшоо алхаад энэ олон уулын цаана юу байдгийг үзэхээр шийдэв. Өглөө эрт ээж эгч нарыг ажилдаа явсны дараа гэрээ яс цэвэрлээд арван цагт найзуудтайгаа уулзаж бага насны дөрвөн хүүхэд аяллаа эхлүүлсэн юм. Хэний ч юм гаргасан замыг даган алхсаар гурван уул даваад модоор хүрээлэгдэж хэрэм гүйлдсэн ойд ирж урт хугацааны дараа ядарсан хөлөө тэнд амрааж сэтгэлээ сэргэтэл гүйлдэж тоглосон. Тэр үед тэр модны сүүдрийн сэрүү татсан мэдрэмж, ойн үнэр дахин хэзээ ч надад мэдрэгдээгүй. Тоглоомын талбайгүй багачуудын хувьд уул тэдний тоглох талбар л гэсэн үг. Хадан дээр авирна, уулан дээр гарч чулуу өнхрүүлнэ. Ахтайгаа хамт уулын орой дээрээс өнхрүүлсэн чулуу одоо уулын бэлд хүмүүсийн суух хад болон мөнхөрчээ.

  Зун нь ногоон тал байсан бол өвөл нь өвдөгний дээгүүр татсан их цастай. Өвлийн амралт эхэлсэн хүүхдүүд өдрийн хэсэгхэн дулааныг ашиглан цасаар тоглоно. Уулын уруу нэгнийгээ гудсанд ороогоор өнхрүүлнэ. Идэр есийн хүйтэнд  дан бор ноосон цамц тавчигчтай гулгана. Нойтон болсон оймсоо гэрийнхэн ирэхээс өмнө хатаах гэж яарахдаа индүүдэж орхино. Ноосон оймс индүүдэх бүрд жижгэрээд ээж минь”Миний охины хөл ямар хурдан том болоод байна аа” хэмээн гайхна. Ихээр орсон цас наранд гялтганаад, хүрэхэд яг л хөвөн шиг мэдрэгдэнэ. Энд хэчнээн хүчтэй цасан дээр унасан ч өвдөхгүй. Миний хувьд жижиг биетэй байсан учраас хунгарласан их цасны араар ороход намайг олдоггүй байсан юм. Ингээд бодохоор ах бид хоёр их сахилгагүй гэхдээ бие сайтай хүүхдүүд байжээ. Манай ах над шиг л давхраагүй байсан юм. Яагаад байсан юм гэж үү? Миний араас хөөж байгаад нэг нүдээ хитсэнд зохиод сорвитой болоод, нөгөө нүд рүү нь би диск шидчихсэн тэр нь зураасан сорви болоод тогтчихсон. Яаж нүдийг нь гэмтээчхээгүй юм. Одоо ахыг холоос харвал давхраатай юм шиг л харагдана. Харин хийсэн гэм ээ ахыгаа үнэгүй давхраатай болгосон гэх үгээр аргацаана.

  Хүүхэд насны минь дурсамж ундарсан энэ газарт арван жил амьдралгүй хааяа нэг эгч дээрээ ирэхэд шинээр нэг айл нэмэгдсэн байдаг боллоо. Ингэж явсаар арван жилийн дараа дахин нүүж ирэхэд манайх аль хэдийн сүүлийн айл байхаа болж миний айдаг ганц модны доор хүртэл уулыг нь  ухаад байшин барьчихсан байв. Нөгөө гоё ой чинь байшингаар дүүрчихсэн чимээгүй газар биш  болж хэрэм найзуудаа хайгаад олсонгүй. Ногоорон харагддаг тал шороон замаар солигджээ. Хөвөн шиг мэдрэгдсэн байсан цас утааны тортогт дарагдаж нягтаршсан байв.Өөрийнхөө дурсамжид үлдсэн тэр “Зүүнсалааг” дүүдээ харуулж чадахгүй гэхээр гунигтай. Гэхдээ тэнд одоохондоо нар уулын цаагуур орохыг харж болохоор байгаад нь баяртай байна.

 Сүүлд нь нэг нууц задлахад арай учир мэдэж ганцаараа орой явдаг болсныхоо дараа л миний хардаг “Эйфелийн цамхаг” МҮОНТ-ийн цамхаг байсныг ойлгоод автобусан дотор хэтэрхий чанга инээж билээ.

О.Эрдэнэтунгалаг