“...Өргөн талын хязгааргүйд

Өөрийнхөө дууг танимаархан...”

- С.Дашдооров

“...Хэзээ чухам алдсаныг

Хэлж сайн мэдэхгүй ч гэлээ,

Хэдэн зүйл олж ирсэн юм.

Хээр талаар зөндөө хирнээ,

Хэлж авалцаж олохооргүй,

Хэдэн зүйл олж ирсэн юм...” хэмээн алдарт “Хүлэг” найраглалын төгсгөлд тайлан өгүүлдэг билээ. Хээр талаар зөндөө ч хэл авалцаж олохооргүй үндэсний үнэт уг соёл, түүний цогц зохицлын яруу биелэлийг хүмүүний сэтгэлийн орчлонтой цуг их зохиолч уран бүтээл бүхэндээ галбиршуулан хэлхэж мөнхөлсөн байдаг. Тиймээс ч,

...Эмээлт хүлгийн нуруун дээр

Эрэгцүүлж таньсан орчлон... (“Монгол гэр”) гэж үндэс юугаан өөртэйгөө учирлан шигтгэж дуулжээ. Ерөөс “Монгол”, “Монгол найраг”, “Монгол гэр”, “Монгол дуу”, “Монгол зан” болон “Тал бид хоёр”, “Талын тухай дуу”, “Талын анир” зэрэг шүлгүүд бол язгуур монголын яруу биелэл гэж тодотгон бахадмаар эрхэм сонгодог бүтээлүүд мөн юм. “Монгол гэр” шүлгийн магтаал бүхий өвөрмөц дүрслэлээс гэрийн доторх хийгээд гаднах орон зайн бэлгэдэлт утга соёлоор мөшгин шинжилбэл тун сэргэг гаргалгаанд хүрч болох жишээтэй танигддаг. Төрийн шагналт зохиолч Д.Батбаяр “С.Дашдооров бол нүүдэлчдийн соёлын гоо сайханыг нээсэн хүн...Түүний өөртөө нээсэн нээлт бол нүүдэл малчин монголчуудын морин дэл дээр бүтээсэн их өв соёл байлаа” хэмээн тод томруун дүгнэсэн бий. Үнэхээр ч “Ус усандаа багтана”, “Хойтон жилийн наадам”, “Саруул талын болзоогүй учрал”, “Хаа холоос аав минь хаврыг дагуулж ирнэ”, “Байц цохио баясан инээх юм” тэргүүт шүлгүүд бол уран сайхны давтагдашгүй ойлголт, нээлтүүд.

Зохиолчийн уран бүтээлийн өв, гар бичмэлүүдийг дахин нягтлан шүүж, ховор шинэ бичвэрийг нэмэн баяжуулан “Амин хууч”, “Өндөр эжий”, “Хатан Туулын ус” номууд шинээр эмхэтгэн хэвлүүлээд буй билээ. Энэ удаад яруу найргийн 10 гаруй түүвэр хэвлүүлсэнээс сонгон түүвэрлэж шилмэл шүлгийн “Саруул талын болзоогүй учрал” номыг уншигч танд өргөн барьж байна. Маш ерөнхийгөөр эх нутаг, үндэс уламжлал; хайр сэтгэл, болзоо учрал; ухаарал эргэцүүллийн өнгө аясаар гурван бүлэгт ангилж шинээр судалгааны эргэлтэд оруулахыг эрмэлзлээ.

                           “Монгол дуу” хэмээх уртын дууны ерөөл магтаал, уртын дууны өнгө өгүүлэмжийн  судалгаа ч гэлтэй шүлэг бий. Төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров “Ер нь өрнө дэхний эгшиг бичдэг арга эгшгийн цаг хугацааг илүү харгалзсан, харин орон зайг тун бага харгалзсан бичиг үсэг юм байна гэдгийг өдөр ирэх тусам ухаарах боллоо. Уртын дууны аялгуу нь цаг хугацааны хэмжүүрээс орон зайн хэмжүүр дээгүүр тавигдсан урлаг гэж ойлгогддог”  гэх дүгнэлт уг шүлгийн агуулга далайцтай яв цав таарч байх юм. Уртын дууны тухай М.Цэдэндорж, Б.Лхагвасүрэн, М.Амархүү найрагчдын тус тусын онцлог бүхий чансаатай шүлгүүд байдаг. Энэ шүлгийн хувьд үг эгшгийн түгэх хөдөлгөөнөөс үйл заншил, үйлдэгч болоод хүртэгчийн орон зайн төгөлдөр зохирлыг нэгтгэн туурвисан онцгой содон найраг. Уртын дуу бол өнө эртний уламжлалт монгол түмний буян хишиг, уудам талдаа аж төрөхүйн унаган хэлхээг учирлан дуурьсаж нөлөөлдгийг,

Мохошгүй яруу,

Монгол сайхан дуугаа,

Дуучин дууллаа.

Дуучны нүүр дүүрэн баясал,

Дууны нь нүнжиг баян айзам,

Хөх тэнгэрээ

Өргөн өргөсөөр,

Хөвчин дэлхийгээ

Өндөрлөн өндөрлөсөөр,

Даяар олныг сэтгэлийг

Бишрүүлэнхэн цангинам уу зэ!

Даамай ухаант түмнээ,

Нэрлүүлэнхэн л дуурснам уу зэ! хэмээн дүрслэн сэтгэж буулгасан.

                              Н.Жанцанноров гуай мөн нэгэн яриандаа “Монголын уламжлалт дуу хөгжим гэдэг бол байгаль, цаг уур, монгол хүний амьдрал хийгээд тэнгэртэй харьцдаг үзэл санааных нь өөрийн илэрхийлэл бодит эгшигэн дуурьсал юм байна...Үүнээс монголчууд ямар зүйл сэтгэж бүтээдэг вэ гэвэл аливаа зүйлийг орон зайн түвшинд л сэтгэдэг үндэстэн юм байна. Цаг хугацааны түвшинд бол биш. Цаг хугацааг монголчууд бараг зогсож байна гэж үздэг. Орон зайг бол хөдөлгөөн хэмээн үздэг шиг байна. Бүхий л орчлонгийн орон зайг л мэдэрч сэтгэх. Тэрхүү мэдрэмжээр уртын дуу, туульс, ерөөл магтаал нь бүтдэг. Бөх нь барилдсан ч хязгааргүй. Хязгааргүй дэх хязгаарын асуудал бидэнтэй нягт холбоотой гэж хэлж болно. Монголчуудын уран сайхнаар эгшиг дуу найрсуулан гаргахдаа хамгийн түрүүнд буюу язгууртаа орон зай нөлөөлдөг. Орон зайн сэтгэлгээ монголчуудынх түрэнги учраас орон зайн зарчим дээр тулгуурласан дуулах, хөгжимдөх урлагтай. Уртын дуу, морин хуур, хөөмий, гийнгоо цөм ижил сэтгэлгээний зарчимтай”  гэж өгүүлсэнийг “Талын анир” шүлгийн талын бүргэдийн дэвэлт дор тэнүүн талын анир хөг хэмнэлээ эгшиглэхийг сэрсэн мэдрэмжтэй харьцуулж, “Үлгэр” шүлгийн

“Өд хадан дээр, омогт бүргэд цуцахдаа бус,

Өнчирч ганцаардахдаа суудаг ч биш байгаа даа?

Уярал ухаарал хоёрыг цээжиндээ тээж,

Унаган далавчаа хөвчлөн дэлдэг ч биш байгаа даа?” хэмээх төгсгөлтэй холбон үзээсэй гэж хүснэ. Монголчууд дөрвөн улирлаа дөрвөн цаг хэмээн ярьдаг ард түмэн. Дөрвөн улирлын мөнх хувирлаа гурван цагийн жамаас илүүд сэтгэмжлэн хандана. Өөрөөр хэлбэл цагийн туйлд хандахаасаа урьд хүмүүний ахуйг улираан хувьсааж, цагийн үргэлжлийг бус үйлийн үргэжлэлийн орон зайг бодитойд хэмжээлдэг нь сонирхолтой. Үүний гаргалгаа, яруу тайлбар, угсаа хэлэмжийг энэхүү түүврийн шүлгүүдээс эрэх хэрэгтэй болов уу.

Философич М.Хайдеггер “Хүний оршихуйн тухай асуулт тавихын тулд бид яруу найргийн баялаг гүнзгий хэлийг ашиглах ёстой. Энэ нь биднийг мэдээлэл солилцох төдийгөөс хамаагүй чанадад аваачдаг”  гэж хэлсэнчлэн монгол найргийн дотоод намба төрх, суурь бүтэц тогтолцоо, яруу сайхны уугал хэлхээн эгшиглэнд дахин хандан таашаахыг урья.

Х.ЧОЙДОГЖАМЦ (Сити Их сургуулийн багш)