Нүүрсний хулгайд хариуцлага тооцохыг шаардаж, жилийн өмнө Төв талбайд идэр есийн хүйтнээр хувцсаа тайлж эсэргүүцлээ илэрхийлж байлаа монголчууд. Төрийн ордонг түйвээх шахаж, хаалга үүдийг нь эвдэж, дотор нь сууж буй гишүүд хаалганыхаа нэр хаягийг авах хүртэл нь сандаргаж байв. Тэгж өндрийг авсан нүүрсний хулгайн асуудалд хариуцлага тооцож, шийдэлд хүрсэн нь одоогоор алга. Харин жил тойрсны эцэст нүүрсний хулгайн сонсголыг хоёр үе шаттай явуулж, өнгөрсөн долоо хоногт өндөрлүүлэв.

         Монголын баялагийг улстөрчид, улс төрд нөлөө бүхий томчууд, бизнесийн бүлэглэлийнхэн хуваагаад авчихсан ноцтой баримтууд ч энд дэлгэгдлээ. Гэвч нүүрсний сонсгол хүлээлтэд хүрээгүй гэдгийг амтай болгон хэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, энэ удаагийн сонсголд 577 хүн гэрчээр дуудаж, бичиг хүргүүлсэн ч 419 нь оролцов. Угтаа бол мөнөөх нэр дурдагсан томчууд хаалганы ард үлдэж, нүүрсний хулгайн цаад “эзэд” ирсэнгүй гэдгийг олон нийт шүүмжилж байна.

       Нүүрсний сонсголыг хоёр үе шаттай явуулсан. Ингэхдээ Ардчилсан намынхныг эхний үед дуудан гэрчийн мэдүүлэг авсан. Үндсэндээ орон нутгийн Тавантолгойн нүүрсний асуудалд Ардчилсан намынхан орооцолдсон баримтуудыг энд танилцуулсан. Ингэхдээ Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж, Ерөнхий прокурор асан Д.Дорлигжав, Зам, тээврийн хөгжлийн сайд асан, А.Гансүх, УИХ-ын гишүүн Д.Бат-Эрдэнэ, УИХ-ын гишүүн Ш.Адьшаа, УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатар, Ерөнхий сайд асан Р.Амаржаргал, УИХ-ын гишүүн асан Н.Батбаяр, АН-ын дарга Л.Гантөмөр, Эрүүл мэндийн сайд асан С.Ламбаа, УИХ-ын гишүүн асан Ц.Баярсайхан тэргүүтэй АН-ын томчууд дуудагдсан.

        Тодруулбал, Ерөнхийлөгчөөс эхлээд Ерөнхий прокурор, УИХ-ын гишүүд нэгдмэл ашиг сонирхолтой компани байгуулж, нүүрсний “зөөдөг” байсан гэдгийг нээлттэй сонсголоор танилцуулав. Тэр байтугай УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байсан долоо хүн өөрсдийн хүү, охин, эхнэр, хамаатан саднаараа хүртэл компани байгуулж, нүүрс тээврэлэсэн баримт ч байна. Гэтэл гэрчээр дуудагдсан Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж тэргүүтэй АН-ын гишүүд сонсголд оролцох боломжгүй хэмээн татгалзсан хариу илгээсэн байна. Харин намын гишүүд нь нүүрсний сонсголд АН-ынханыг дуудаж, улстөржүүлсэн хэмээн асуудлыг булзааруулж, эхний шатыг өндөрлүүлсэн удаатай.

      Харин Түр хорооны дарга Б.Энхбаяр “Хоёрдугаар шатнаас манай намынхан танхим дүүргэнэ” хэмээн мэдэгдсэн ч мөн л дуудсан гэрчүүдийн тал нь ирсэнгүй.  Тэр дундаа олны анхаарал татсан томчуудын нэр нь дуудагдснаас өөр баримтгүй үлдэв. Адаглаад нүүрсний хулгайн хэрэгт холбоотой хэмээн зарлаж байсан дугтуйнаас сугалсан 18-аас одоогийн Их хуралд суугаа гишүүд ч дурдагдаж байлаа. Тэр байтугай бүрэн эрхээсээ түдгэлзсэн, нүүрсний хулгайн хэрэгт яллагдагчаар татагдсан УИХ-ын гишүүн асан Т.Аюурсайхан, Ж.Мөнхбат нар ч ирсэнгүй. Ерөөсөө нүүрсний хулгайн хэрэгт МАН, АН гэлтгүй холилдож, хуваагаад “идчихсэн” гэдэг нь илт болов. Гагцхүү сонсголд оролцоогүй томчуудын баримт үлдэж, оролцсон нэг нь “Хулгай хийгээгүй, гүтгэлээ, гүжирдлээ” гэсээр бүгд хэрэг хийгээгүй энхийн цагаан тагтаа болохоос холгүй сонсгол өндөрлөв.

      Үүнээс нүүрсний хэрэгт буруутгагдан шалгуулж байгаа “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн гүйцэтгэх захирал асан Б.Ганхуягийг сонсголд гэрчээр оролцуулах байх гэх хүлээлт их байв. Гэвч хуулийн байгууллагаас оролцуулах боломжгүй гэх шалтгаанаар ирээгүй гэх тайлбарыг Түр хорооноос өгсөн. Үндсэндээ нүүрсний хулгайн цаад сэжүүр Б.Ганхуягт бий яриа ч олны дунд бий. Харин ар гэрийнх нь зүгээс

         Эдийн засгийг эргэлтэд оруулдаг нүүрсээс ашиг хүртээгүй улстөрч, баяжаагүй бизнесийнхэн алга. Магадгүй гэрчээр оролцоогүй томчуудын ард түүнээс ч их баримт үлдсэн байж мэдэх нь. Нүүрсний хулгайн сонсголоос харахад мон олчууд өнгөрсөн хугацаанд эдийн засгийн боломжоо тэр чигт нь цөөн хэдэн хүнд хулгайгуулчихсан гэж харахад ч буруудахааргүй байна. Үүний гороор өнөөдөр эрчим хүчний хязгаарлалттай, харанхуй хаалганы ард түгжигдснээс ялгаагүй сууж байна.

        Наад захын жишээг дурдахад л өнгөрсөн хугацаанд гаалийн бүрдүүлэлтгүй гарсан нүүрсний хэмжээ 5.2 сая тоннд хүрч, 17.5 их наядын ашгаа алдчихсан баримт ил боллоо. Ухаандаа нүүрс тээврийн С зөвшөөрөл гэх нэрээр халхавчилсан хэдхэн компани Монгол Улсын нэг жилийн төсөвтэй тэнцэх хэмжээний мөнгийг хуваагаад авчихсан байх. Энд улс төрд суугаа нөлөө бүхий төрийн түшээд нарын компаниуд байгаа нь анхаарал татаж байгаа юм.

               Тэр байтугай Үндсэн хуулиас дээгүүр эрх мэдэлтэй сумын Засаг дарга нартай болсон баримт ч ил болов. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумыг тэр чигт нь гаднын хөрөнгө оруулалттай компаниудад Засаг дарга нар нь тушаачихсан бололтой. Тодруулбал, Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын Засаг дарга Х.Нэхийт, Ш.Эрдэнэжаргал нар 40 гадаадын аж ахуйн нэгж, иргэнд Гаалийн хяналтын бүс, авто зогсоол байгуулах нэрийдлээр газар эзэмшүүлэхээр өгсөн байж болзошгүй баримт сонсголын үеэр ил боллоо. Нүүрсний сонсголын үеэр шинжээчийн танилцуулснаар “Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрийн газрыг хууль бусаар олгосон эсэх талаар шалгахад 11 хуулийн этгээдэд 81.5 га газрыг газрын дуудлага худалдааны үнэ төлөгдөөгүй байхад олгожээ. Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрт байрлах 1-40 га хэмжээтэй нийт 457.3 га газрын эзэмших эрхийг гадаадын хөрөнгө оруулалттай 38 хуулийн этгээдэд олгосон байна.

        Гадаадын хөрөнгө оруулалттай хоёр хуулийн этгээдэд эрчим хүчний зориулалтаар 4100 га газар эзэмших эрх олгосон” хэмээн танилцуулсан.

        Түүнчлэн Улаанбаатар хотыг утаагүй болгосон гэх Тавантолгой түлш ХХК-ийн ТУЗ-ын гишүүд өөрсдийгөө 1.1 тэрбум төгрөгөөр шагнасан гэх баримтууд ч ил боллоо.

        “Эрдэнэс Тавантолгой ХХК-ийн оффтейк гэрээний ар нуугдсан баримтуудыг танилцуулав. Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн 233 км төмөр замын ажлыг 2019 онд Д.Баясгалангийн “Бодь интернэшнл” ХХК-д тендергүйгээр өгсөн. Улмаар өндөр үнээр буюу 1.3 тэрбум ам.доллараар санхүүжүүлж, үүнийхээ 895 сая ам.долларыг нь “Эрдэнэс тавантолгой” ХК-аас нүүрсээр төлөх оффтейк гэрээнүүдийг байгуулсан. Тэгээд болоогүй, Д.Баясгалангийн гарын үсэгтэй бүх гэрээнүүдийг нь улсын нууцад оруулсан гэх баримтууд ч ил боллоо.

Ийн 14 хоног үргэлжилсэн нүүрсний сонсголоос томчууд нь бултаж, гэрчүүд нь “гэмгүй” болж цайрахын наагуур мэдүүлгээ өгөв. Цаашлаад нүүрсний сонсгол улстөрчид нэгнээ намнах, хэдхэн хүн рүү чиглүүлэх сонгуулийн урьтал байсан нь ч энд анзаарагдав. Жинхэнэ нүүрсний хулгайг хаана үүрлэсэн бэ гэдэг зангилаа бүрэн тайлагдалгүй өнгөрснийг ч энд сануулах нь зүйтэй биз. Төв талбайд хийсэн нүцгэн жагсаалын үр дүн ингээд дуусаж мэдэх нь. Харин цаашид нүүрсний хулгайн энэ том бүлэглэлийг таслан зогсоох эсэх нь шүүх, хууль хяналтын байгууллагын үүрэг болж үлдэх биз.