Ардын жүжигчин, хөгжмийн зохиолч С.Гончигсумлаа гуайн охин төгөлдөр хуурч Эрдэнэчимэг Польш Улсад амьдарч байгаа юм байна. Цал буурал үстэй, 80 хэдийн хол давсан энэ эмэгтэй 1975 онд Варшавт очиж, Шопений төгөлдөр хуурын тэмцээнд оролцож байсан түүхтэй юм билээ. Бид түүний аав, ХХ зууны сод хөгжмийн зохиолч С.Гончигсумлаа гуайг “Жаргаах зүрхэн”, “Бодол”, “Хайрын дуу” тэргүүтэй аялгуу, “Униар татсан уулсын дээгүүр”, “Дэнжийн ногоо” дуугаар нь андахгүй. Монголын хөгжмийн ай савыг нэмэн дүүргэлцсэн түүний авьяас билиг, бүтээл туурвил мэдээж хэдхэн аялгуудаар хэмжигдэхгүй. Дуу, дуурь, бүжгэн жүжиг, симфони, цөөхүүл хөгжмийн зохиол, киноны хөгжим, романс гээд хөгжмийн бүхий л төрөлд жигд туурвин бүтээж, цөм өөрсдийн төрөлдөө оройд нь эгшиглэж буй. Харин нийтэд нь сонсоод үзвээс сонсогч миний хувьд лав “Жаргаах зүрхэн” дууны үг шиг нэг их өтгөн манан татсан хангайд оччихсон, хөх уулсын дунд зогсоо мэт мэдрэмж бууж, орчлонгийн жам ёс, утга учир, мөн чанарын тухай эгшиглэх шиг санагдаж эрхгүй санаа бодол дэнсэлдэг. Тэгвэл тэр хэн байв, ямар бүтээлүүд туурвив гэдэг рүү хамтдаа нэг очоод үзье.

                      С.Гончигсумлаа хөгжмийн зохиолч 16 настайдаа Улсын багшийн их сургуулийн ёочин хөгжмийн ангид Монголын анхны ёочдын нэг болох О.Дашдэлэг багшид шавь орж байсан түүхтэй.  Тэрээр багшийгаа ээж шигээ санаж, түүний үгийг нь дуулгавартай сонсож, “Ээж ээ” гэж дуудан хүндэтгэдэг байжээ. Дараа нь Эрхүү хотод мал эмнэлгийн техникумд суралцаж байхдаа дотоод яамны клубийн дэргэдэх Оросын ардын хөгжмийн бүлгэмд суралцаж, тус хотын радиогийн ардын найрал хөгжмийн гишүүн болсон байдаг. Ийм нэг мэргэжилтэн Монголдоо ирээд анхны уран бүтээлийнхээ гарааг хүүхдийн дуугаар хэдийнэ эхэлж амжаад, Москва хотын Чайковскийн нэрэмжит хөгжмийн академид суралцан, хөгжмийн зохиолч, удирдаач мэргэжлээр төгсөж ирснээр идэвхтэйгээр уран бүтээлээ туурвих болсон болжээ.

-ТҮҮНИЙ АЯЫГ НЬ ХИЙСЭН ДУУНААС “ТЭГВЭЛ ХОЁУЛАА”-ГААС “ЭЭЖДЭЭ” ХҮРТЭЛ СОНСОВ-

              Түүний дууны уран бүтээлийн гараа Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч Б.Бааст гуайн шүлгээр бүтсэн “Хургачин” дуу байна. Араас нь “Тэгвэл хоёулаа”, “Өнчин ишиг”  зэрэг хүүхдийн дуу төржээ. Эдгээрээс бидний сайн мэддэг нь “Тэгвэл хоёулаа”. Яагаа вэ,

“Ногоон зүлэг байна аа гээд

Наадмын ёстой бөх шиг

Хамаагүй чанга унагаавал

Харин би чинь уурлана шүү...” гээд дуулдаггүй юу. Хүүхэд багачуудын сэтгэлд хоногшиж, тэдний хөгтэй, хөгжөөнтэй, сониуч, гайхам үйл байдлын тухай өгүүлэх эл дуунаас хойших олны анхаарлыг татсан бүтээл нь “Чамайг үдье”. 1940 онд болсон улсын анхдугаар дууны уралдаанд энэхүү бүтээлээрээ байр эзэлж, нэгэнтээ дууны хөгжимд өөрийн байр суурьтай болж буйгаа баталж чадсан байдаг. Бичвэрийн эхлэлд өгүүлсэн хэдээс эхлэн сонслоо.

“Бавайсан сахалтай

Баатарцогтын нагацыг

Бага хүнээр бодоо юу даа чи...” гээд л харилцан дуулахад,

              “Цалин мөнгөн тэнгэртээ

                Цасан угалз наадуулсан

               Цагаан торгон өмсгөлдөө

                Цацаг чимгээ цацруулсаар...” гэж цастай талд хүрчихээд ирлээ. Цаашлаад “Намрын шөнө”, “Хунгийн дуу”, “Эхийн гар дээр үр минь байна”, “Ширээ нуур”,”Сүхбаатар дуу”, “Өргөн хангайн нутаг”-ийг сонссон бол  Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар Г.Хайдав гуайн 

         "Эрдэм сурахаар энхрий хүү чинь мордож байна

           Энэрэлтэй ээж минь та хүүдээ эрхэм сургаалиа хайрлана уу..." гэх "Ээждээ" дууг сонсоход эрхгүй дотно эгшиглэнэ.

-"МАНАЙ АЯЛГУУ" КИНОНЫ ЗАЛУУ УДИРДААЧ С.ГОНЧИГСУМЛАА-

           Үзэгчид санаж байгаа бол С.Гончигсумлаа гуай үсээ толийтол самнаж, хослолоо жимбийтэл өмссөн залуухан төрхөөрөө хөгжмийг нь бичсэн “Манай аялгуу” киноныхоо хэсэгт хийл тоглож, удирдаач хийж байгаагаар орсон байдаг. Нэгэнтээ хөгжмийг нь бичсэн киног нь дурдсаных үлдсэн гурван бүтээлийнх нь тухай онцлох нь зүйтэй. Тэр “БНМАУ”, “Манай аялгуу” “Сэрэлт”, “Улаанбаатарт байгаа миний аав” гэсэн дөрвөн киноны хөгжмийг бичсэн байдаг. Төрийн хошой шагналт, Ардын жүжигчин, Хөдөлмөрийн баатар, хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров “С.Гончигсумлаа хөгжмийн зохиолч “Сэрэлт” киноны хөгжмийг их өвөрмөц шийдэлтэйгээр хийсэн байдаг. Симфони ая эгшиглэж байгаад гэнэт “Талын таван толгой” дууг оруулаад ирсэн нь ёстой зүүдэлмээргүй шийдэл байсан. Харин “Улаанбаатарт байгаа миний аав” кинонд бол ардын хөгжмийг зохиолын дуутай сүлсэн. Кинондоо шууд “Униар татсан уулсын дээгүүр” дууг өөрөө зохиогоод оруулаад ирсэн. Киноны хөгжмийнх нь нэг онцлог нь үйл явдал, өрнөлд зохицуулан аялгуугаа бичдэг” гэж ярьсан байдаг. “БНМАУ” баримтат киноны хөгжмийг тэрбээр Москвад сургуулиа төгсөж ирээд л бичсэн байдаг бөгөөд тус бүтээлээрээ олон улсын баримтат киноны наадмаас шилдэг хөгжмийн тусгай шагнал хүртсэн байдаг.

-“СЭТГЭЛД ХҮРСЭН “СИМФОНИ” БОЛОН “БОДОЛ” ТЭРГҮҮТЭЙ ТӨГӨЛДӨР ХУУРЫН АЯЛГУУД”-

                 Сэтгэл үргэлж л хоёр туйлын хооронд эргэж, үелзэн долгилж байдаг мэт. Хүний сэтгэлийн ийм нэг хөг хэмийг хөглөж, доторх үймээнийг удирдах аялгуу бол симфони. С.Гончигсумлаа хөгжмийн зохиолчийн симфонуудыг сонсоход сэтгэл рүүгээ өөрийн эрхгүй алхан очиж, түүнийг тэвэрч, тайтгаруулж, эсвэл түүнтэй тэрсэлдмээр мэдрэмж төрдөг. Түүний симфони хөгжмийн бүтээлүүдийг уншигч та ч бас сонсоод үзээрэй.

             Харин хамгийн анхны төгөлдөр хуурын бүтээл нь “Бодол” аяз байна. “Бодол” бол сонсогчдын сонсож бодлоо хөврүүлж тайвширдаг дотно бүтээл. Нүдэнд харагддаггүй мөртлөө хүнийг юунд ч хүргэж чаддаг бодол гээчийн ертөнцөд хүргэж, сэтгэл хоослоод, эргүүлэн дүүргэх тэр агуу бүтээлийг сонсож олон ч удаа бодол болон алхаж байлаа. Заримдаа хөгжмийн зохиолч энэ аялгууг юунаас үүдэж, юу бодож бичсэн бол гэж таахаар оролдож идэвхтэйгээр сонсдог бол харин ихэнхдээ л аялгуундаа автан, өөрөө бодол болчихсон сонсож явдаг. С.Гончигсумлаа гуай энэхүү бүтээлээсээ гадна төгөлдөр хуурын “Монгол бүжиг” аяз, хийл, төгөлдөр хуурын сонат, хийл төгөлдөр хуурын романс,”Оргилуун гурвал”, “Хуучир, шударга, төгөлдөр хуурын гурвал”, “Хуучир, шударга, төгөлдөр хуурын рапсоди”, “Адуучны дуу”, “Романс” хийлийн чуулга, төгөлдөр хуурын 24 прелюди, токкато хувилбар зэрэг олон аялгууг зохиосон байдаг. Мөн төгөлдөр хуурт зориулсан ардын дуу найруулах, бэсрэг хэлбэрийн 200 гаруй бүтээлийг туурвисан байна.