ДУУЧ ДУН

Б. Энхмарт:
Соёл урлаг- Амьд ертөнц

2021-01-11, 2162

Хэн ч түүнийг амьтан гэж хэлэхээргүй. Мэдэхгүй хүнд бол гоёмсог хэлбэртэй байгалийн чулуу гэж андуурмаар. Гэвч дун зөөлөн биетний ангид багтдаг. Далай тэнгис, цэнгэг ус , хуурай газрын алинд ч амьдрах чадвартай амьтан. Уран дархны бүтээл гэмээр дун хорхойг дэлхийн аль ч далай, тэнгисээс олж болно. Хүн төрөлхтний тайлж чадаагүй олон нууцын нэг түүнд бий. Сонин содон гэхээр зүйл ховор мөртлөө хүн төрөлхтний гайхан шигшиж, сониучирхдаг ганц л зүйл бол түүнээс гарах авиа. Далайн эргийн хаа сайгүй хэвтэх дунгаас алийг нь ч хамаагүй авч чихэндээ наахад сонин чимээ сонсогддог. Түүнээс гарах авиа юу өгүүлж байгааг одоо хүртэл хэн ч тайлж чадаагүй. Санаандгүй түүнийг чихэндээ баривал далайн түрлэг, усны харгиа, салхины исгэрэх чимээ аятай зүйл сонсогдоно. Харин дунгаас аялгуу гарч, дуу сонсогддог хэмээн зориудаар сонсвол хачин нууцлаг ая эгшиглэнэ... Энэ л түүний мянга мянган жилийн турш нууцлаг байсаар ирсний нууц байх.

Түүнд хоолой гэж байхгүй. Зөвхөн илүүдэл усаа гадагшлуулах гуурс л бий. Бусад зөөлөн биет амьтныг бодвол толгой, их бие, хөлтэй. Гэхдээ эдгээрээс хамгийн чухал нь мэдээж хатуу хальсан бие буюу хуяг нь. Түүнийхээ тусламжтайгаар далай тэнгисийн гүн дэх нууц ертөнцийн тухай хүн төрөлхтөнд дуу аялдаг ч байж мэднэ.

Дун бүх насаа 5000 метрийн гүнд өнгөрүүлэх тэвчээртэйгээс гадна нэг ч удаа ус үзэлгүй амьдралаа өнгөрүүлэх ч чадвартай амьтан аж.

Түүнийг далай, тэнгистэй л бол аль ч газраас олж болно. Ялангуяа Австралийн зүүн хойд эрэг дэхь Их Шүрэн аралын орчимд 4000 гаруй төрлийн дун амьдардаг байна. Дэлхий дээр 100 мянга гаруй төрлийн дун байдгаас өдгөө 75 мянга нь үлдээд байгааг Австралийн дун судлаач хүрээлэнгийнхэн 2008 онд гаргасан судалгаагаар тогтоожээ.

Дунгийн хатуу бие буюу хуяг нь 0.1-0.2мм-ээс 20-30 см бөгөөд хамгийн том биетэй нь 70 см хvртэл өсдөг байна. Харин зөөлөн бие буюу толгой, их бие хөл нь ердөө л 2.5 см гэнэ. Түүнд ам, хос нүд, хос тэмтрүүл бий. Мөн хэвлийгээс нь салаалсан булчинлаг хос эрхтэн байх бөгөөд тэр нь хөлний үүрэг гvйцэтгэдэг байна. Тэдний хөл амьдрах газар, орноосоо шалтгаалаад ялгаатай. Усанд амьдардаг нь сэлvvрэн хөлтэй байдаг бол хуурай газрынх нь хавтгай, далбаархаг хөлтэй аж. Усанд амьдрагч дунгийн гол хоол нь далай, тэнгисийн цэнгэг ус. Хуурай газраар тэнүүчлэгч нь жижиг хорхой, ялаагаар зоог барих дуртай гэнэ.

Түүний хуяг нь кальцит, органик найрлагатай, тойрог, хагас тойрог, тавган, гурвалжин, яндан, цамхган, хоргон, мушгаа ороомог зэрэг олон янзын хэлбэртэй байдаг нь хүн төрөлхтний анхаарлыг цаг ямагт татсаар иржээ. Дун хорхой хамгийн дээд тал нь 410 жил амьдардаг бөгөөд ихэвчлэн 200-300 насладаг байна. Харин манай орны хувьд энэхүү ер бусын нууцлаг амьтан Буйр, Хөвсгөл зэрэг нуурт амьдардаг. Баянхонгорын говь нутгаас дунгийн чулуужсан яс элбэг олддог. Энэ нь Баянхонгорын говь нутаг 200-100 сая жилийн тэртээ гадагшаа урсгалгүй цэнгэг усны ай сав газар байсныг илтгэдэг.

Гайхамшигт хэлбэр дүрс, нууцлаг байдлаасаа болж дун хүн төрөлхтний дунд ялангуяа Австрали, Америк, Энэтхэгт бэлэг дурсгалын нандин зүйлд тооцогддог. Түүний тайлагдашгүй нууцлаг, уран гоёмсог байдлын гэрч бол өнөө хир нь түүнийг далайн ойролцоох үндэстнүүд хамгийн эрхэм бэлгээ болгон сонгосоор байгаа явдал юм.

Мөн амтлаг махнаасаа болж дунгийн хясаа оройн хоолны зууш болсоор буй. Хамгийн анх МЭӨ 69 онд Ромын эзэн хаан байсан Вителлус дунгийн хясаа зоогондоо барьснаар хүн төрөлхтөн түүнийг хүнсэнд хэрэглэж эхэлснээр барахгүй зарим оронд эмийн бэлдмэл болгон ашиглах болжээ. Гэхдээ өнөөг хүртэл дунгийн өндгөөр аль ч үндэстэн, ихэс дээдэс хооллодоггүй заншилтай гэнэ. Наранд биеэ ээж, мянган зуунд ч үнэтэй хэвээр үлдээх, хуяг дуулгаа бэхжүүлэх нь түүний гол ажил гэлтэй.

Дунд хүйс гэж байхгүй. Дун болж төрсөн л бол бүгд үржих, төлжих чадвартай байдаг аж. Гайхалтай үр төлсөг энэ амьтан долоо хоног бүр ээж болдог гээд боддоо. Нэг удаагийн төрөлтөөр 150-200 ширхэг өндөг гаргадаг бөгөөд тэднийгээ далайн эргийн орчимд байх модны мөчир, чулуун дээр сувд адил цацаж орхидог байна. 3-4 хоногийн дотор жижигхэн эмгэн хумснууд торнидог бөгөөд төрснөөсөө хойш 2-4 долоо хоногт далайн эрэг, чулууны нөмөрт хоргодон сальсархаг хальсаа наранд ээн бэхжүүлдэг байна. Түүнийхээ дараа усны амьдрал сонгох нь далай руу, хуурай газар сонгох нь далайн эргээс холддог байна.

Нялх дунгуудын сонгосон амьдралын аль, аль нь ч таатай байж чаддаггүй байна. Нарнаас нөмөрлөж чадалгүй хэтэрхий удаан биеэ шарвал хальс нь наранд хайлж, үхэлд хүргэдэг ажээ.

Түүгээр ч зогсохгүй амьтан, хүний хөлд үрэгдэх нь элбэг. Гэхдээ 4-6 долоо хоног өнгөрөөчихвөл айх аюул бага болно. Дунгийн хатуу арьс бэхэжсэнээр амьтнаас өөрийгөө хамгаалах чадвартай болдог байна. Түүний өөрийгөө хамгаалах хамгийн гол зэвсэг бол хуяг нь. Аюул ирэхийг тэмтрүүлийнхээ тусламжтайгаар мэдэрч, ичээндээ нуугдаж амждаг гэнэ.

Хамгийн багадаа 100 жил амьдардаг энэ амьтан үхсэнийхээ дараа ч “амьдарсаар” байдаг хорвоо дээрх цорын ганц амьтан ч байж мэдэх юм. Учир нь далай, хуурай газрын аль ч амьдралыг сонгосон байсан, тэднээс гарах аялгуу нэг л янз байдаг. Мянган дунг мянган өөр газраас цуглуулж ирээд авиаг нь сонссон ч нэг л ижил аялгуу цуурайтдаг аж.

ДУУЧ ДУН

Шинэ мэдээ

Нийтлэлчид