ДООРОВЫН НУТГИЙН УУЛЫН АЯЛГУУГ СОНСООД ИРЛЭЭ

Д. Бямбасүрэн:
Монголчуудын амьдрал

2023-06-17, 1241

Талын элгэнд нуруулдан ургасан хөх уул, Дооровын нутгийн уул сүр жавхлантай оршино. Тэр өөрөө Монголын утга зохиолын Дооров хэмээх уул. Хүнтэй зүйрлэвэл дуугаа хурааж, чимээгүйхэн бясалган орших намхан хөх уулын хормойноос зөөлөн салхи илбэн байлаа. “Нутгийн ийм л нэгэн эрх хонгор салхи, уулын оройгоор дураар хөвөх үүлс, цэлгэр талын цаанаас өндөлзөх зэрэглээ, тунгалаг тэнгэр л түүнийг зохиолч болгосон байх даа. Анир гүмийн аглаг буйд ийм л нутгаас алдартнууд төрнө дөө” гэж бодсоор талын дунд ганцаар хэсэг зогсоход танихгүй хөх уул өөдөөс “ширтэн” байлаа. Бид Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын нутагт орших Дэлгэрхангай уулын өвөрт ирээд байгаа нь энэ.

-ТҮҮНИЙ ТӨРСӨН ШОРВОГИЙН ХӨХ ОВООНЫ БУУЦ ХҮРЭВ-

Тэртээ 1936 онд Шорвогийн зулзаган хөх овооны бууц гэх газарт мэндэлсэн Монгол Улсын Ардын уран зохиолч, Төрийн шагналт С.Дашдооров сумынхаа төвөөс зүүн хойш 14 километрийн зайд орших газраас мориор сургуульдаа бууж, морддог байсан гэдэг. Бид түүний төрж, өссөн бууцан дээр нь очлоо. Чулуу тойруулан төрсөн буйдхан гэрийн буурь байх бөгөөд голд нь номын хэлбэртэй гэрэлт хөшөө сүндэрлэж байлаа. Орой дээр нь хадаг тавьсан тус чулуун дээр,

“Монгол бичихэд хэдий богинохон ч

Мориор давхиад гүйцэшгүй уудам дэлгэр орон

Монгол хэлэхэд хэдий богинохон ч

Мохож, цуцаж үзээгүй

Золбоот өвгийн үрс... Монгол Улсын Ардын уран зохиолч, Төрийн Соёрхолт Сормууниршийн Дашдооров 1935 он” гэх мөрт дурайж байв.

Дооров зохиолч нэгэнтээ “Манай гэрээс Дэлгэрхангай уулын бараа сүндэрлэнхэн харагддаг. Говьдоо энэ уул алсын бараатай. Өглөө, өдөр, орой, өөр өөр өнгөтэй харагддаг юм. Дундговийн аль ч хэсэгт орой нь харагдаж байдаг уул” гэж өгүүлсэн байдаг. Үнэхээр ч биднийг ирэхэд алсын алсаас дүнхийж байсан хөх уул түүний гэрийн бууцнаас улам ч тод цэнхэр, сүр жавхлантай болсон мэт харагдаж байлаа. Мөн гадагш хөхрөн тунарч, дотогш улам чинад орших шиг санагдсан юм. Тэрбээр бага насныхаа тухай “Миний ээж намайг монгол гэртээ араг түшин төрүүлсэн бөгөөд тэр үеийн монголчуудтай адил хөдсөн өлгийнд өлгийдүүлж, сүүл хөхөж өссөн. Таван настайгаасаа номхон морь унаж, томрох тусмаа бүр эмнэг даага сургадаг байв” гэж өврийн тэмдэглэлдээ бичсэн байдаг. Тэгэхээр “Дооров зохиолч энэ л бууцан дээрээ тэнтэр, тунтар алхан, малынхаа хотонд өдөржин наадаж, гэрийнхээ ойролцоо хурга, тугалаа хариулж, хаа нэг алсад дүнхийн орших сүрлэг хөх уулын зүг хараа бэлчээж өсөж дээ” гэсэн бодол төрж байлаа.

-ДЭЛГЭРХАНГАЙ УУЛЫН АР, ӨВРӨӨС ТӨРСӨН АЛДАРТНУУД-

Гэхдээ энд алхаж, мөлхөж, мориор давхиж явсан нь л С.Дашдооров зохиолч болохоос Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгчдийн нэг С.Буяннэмэх, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар Г.Хайдав, Төрийн шагналт, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Дарма.Батбаяр, Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин П.Цэвэлсүрэн буюу “Ардын элч” киноны Ариунаа, Ц.Цэнд-Аюуш буюу “Нийслэл хүү” киноны Ягаан гажид, Г.Батсүх буюу “Морьтой ч болоосой” киноны Гончиг, жүжигчин, алиалагч Д.Батсүх, Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин С.Цогтсайхан, Морины Ж.Нансалмаа, дуучин Э.Төрмандах зэрэг урлаг, соёлын авьяастнууд хүй цөглөсөн байдаг.

Бид С.Дашдооровын төрсөн Шорвогийн хөх бууцны овооноос сумын төв рүү эргэж, Дэлгэрхангай уулын түүх, домгийн талаар сонсохоор нутгийн буурай Д.Бямбаагийнх руу очлоо. Тэрбээр “За, ах нь энэ уулын талаар түүх, домог нарийн сайн мэдэхгүй юм. Гэхдээ Дэлгэрхангайн ар, өврөөс төрсөн улс л авьяастай байгаад байна уу гэж манай нутгийн хууччуул ярьдаг байсан юм. Манай аймгийн есөн гайхамшгийн нэг гэгддэг энэ уул далайн түвшнээс дээш 1926 метр өндөрт өргөгдөн оршдог бөгөөд Төв халхын есөн их хан уулын гол дунд байрладаг эртний төрийн тахилгатай уул. Тэгэхээр тахилгатай том уул болоод ч тэгдэг юм уу алдартнууд тасардаггүй юм аа. Энгэрт нь Өгөөдэй хааны ангийн отог, харин уулын баруун талаар нь эртний торгоны зам байрладаг. Мөн Дэлгэрхангайн уулан дээрээс Богд хаан, Гурвансайхан уул харагддаг. Мөн сумын төвөөс хойш Их номгоны үзүүр гэж тусдаа уул бий. Энэ уул үндсэндээ ар нуруу хэсэгт нь байрладаг. Их номгоны үзүүрт Төрийн шагналт, Соёлын Гавьяат зүтгэлтэн Дарма.Батбаяр, Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин П.Цэвэлсүрэн нар төрсөн байдаг. Харин ард олондоо “Нийслэл хүү” киноны Ягаан Гажидын дүрээрээ алдаршсан Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин Ц.Цэнд-Аюуш гуай уулынхаа энгэрт орших Толийн булаг гэх газарт мэндэлсэн байдаг. Ингээд л уулынхаа ар, өврөөс л хэсэг авьяастан төрж, улсдаа хамгийн олон алдартан төрсөн нутгийн нэг гэддэг. Одоогоор урлагт төрөн гарсан 10 гаруй хүн нэрлэгдээд байгаа болохоос бусад мэргэжлээс төрсөн Хөдөлмөрийн баатруудтай нийлбэл 30 гаруй алдартан бий” гэлээ. Эрт цагт Дэлгэрхангай уулыг Инэл хан уул гэдэг байж. Энэ нь маш, энгүй их, их юмны таг гэсэн утгатай байна. Мөн энэхүү уулыг тахихдаа баатар хүний хөө хуяг, илд мэс, эрхэм хvний хувцас чимэг, суудал ширээ, хэрэгсэл зэргийг өргөдөг байжээ. Түүнээс гадна тус уулын ар хөндийд жилийн жилд олон адуу отроор нутагладаг Онгон хэмээх газар ч бий аж. Үүгээр нь адуугаараа алдартай Дэлгэрхангай хэмээдэг байна.

-ДООРОВЫН СУРЧ БАЙСАН НОГООН БАЙШИН-

С.Дашдооров зохиолч бага сургуулийнхаа тухай шүлэг, найраглалдаа өгүүлэхдээ ногоон байшин хэмээн бичсэн байдаг. Тиймээс бид нутгийн хөгшин Д.Бямбаа гуайнхаас гараад түүний сурч байсан алдарт ногоон байшин руу хүрлээ. Сумын хойд талын хашаанд орших бөөрөн дээрээ таван хошуутай жижигхэн ногоон байшин биднийг угтлаа. Дооровын сурч байсан сургууль, сууж байсан анги гэхээр танилтайгаа уулзах гэж байгаа шиг баяр төрж байлаа. Тэрбээр 1944 онд бага сургуулийн босго алхаж байжээ. С.Дашдооров зохиолч “Би сургуульд ороод эрдэмд шамдахынхаа хажуугаар хичээлээс гадуурх урлаг, уран сайхны бүлгэмд орохын хүслэн болдог байлаа. Гэхдээ нэг, хоёрдугаар ангид нас бага гээд оруулдаггүй байсан. Гуравдугаар ангид мөн гологдов. “Үг хөгжил” гэх хичээлдээ нэн дуртай. Тэр хичээл л надад шүлэг, зохиол гэгчийг анх мэдүүлсэн юм.

Тэнд л би

“Дэлгэрхангайн уулан дээр гарвал

Дэлхийн юм бүгдээрээ харагдана...” хэмээх мөртөө холбосон юм. Би уран зохиолын ном л дайралдвал зузаан, нимгэн, сайн, мууг ялгахын сөхөөгүй уншдаг байлаа. Гуравдугаар ангиа төгссөн зуныхаа амралтаар үзсэн бүх шүлгээ цээжилчихсэн, манайхтай саахалт зусдаг ангийн охин П.Цэвэлсүрэнтэй өнөөх цээжилсэн шүлгээ уралдан уншдаг байлаа. Тэгээд сургууль ороод, сургуулийн концертод өнөө цээжилснээ унших гэтэл, П.Цэвэлсүрэн илүү уншаад мөн л гологдсон. Тэр бол “Ардын элч” киноны Ариунаа буюу МУГЖ П.Цэвэлсүрэн шүү дээ” гэж “Амин хууч” номонд багтсан “Өөрийн учир” тэмдэглэлдээ бичсэн байдаг. Харин сургуулийнхаа талаар “Би гуравдугаар ангид байхдаа хоёр, гурван сар сумынхаа дотуур байранд сууж үзлээ. Тэгэхэд гэрээ их санадаг байв. Сургуулийн минь байшинг ногоон байшин гэж хэлдэг байлаа. Тухайн үед энэ сумандаа ганцхан байшин байсан тул надад ёстой орд харш шиг л санагддаг байлаа” гэж тэмдэглэсэн байдаг. Ингээд ногоон байшин руу орлоо.

Будаг нь ханхалсан шинэхэн модон шал, шавран цагаан хана гээд яг л сумын сургуулийн танил орчин. Дэлгэрхангай сумыг зорьж ирэх нэгний хамгийн түрүүнд үзэх газрын нэг нь энэ сургууль ажээ. Үйл ажиллагаа явуулахгүй болсноос хойш сургуулийн өнгийг сэргээгээд ийнхүү музей болгосон байна. Дооров зохиолчийн сууж байсан анги руу орлоо. Бор дүрэмт хувцас, цагаан парчик, таван хошуутай бор, хөх цүнх, малгай урд талын хананд өлгөөтэй байх бол ханын дээд хэсгээр алдартнуудын зургийг жаазлан хаджээ. Үе үеийн төгсөгч ангийнхны зургийг мөн тайлбартайгаар наасан байх бөгөөд ханын сонин ч харагдлаа. Харин дүнгийн хавтан, баярын бичиг, сурагчдын дэвтэр, хайчилбар болон гараар хийсэн бяцхан ном, үзэг, бэх, тамга, жингийн туухай зэрэг эд зүйлсийг хуучин хөх ширээн дээр өржээ. Харин ангийн гол ширээн дээр улаан өнгийн гурван туг байх нь эрт цагийн сургалт энд байсныг гэрчлэх мэт. Буйд энэ танхимд байх эд зүйл цөм эзнээ хүлээх шиг гунигтайхан оршиж, “Нэгэн цагт энэ ангид хүүхэд шуугьж, өнөө цагийн алдартнууд дөнгөж үсгээ сурч, уншиж байсан байх даа” гэж бодоход бахархал төрж байлаа. Тэр дундаа Дооров зохиолч энэ ангид хичээлээ хийж, нөхөдтэйгээ ярилцаж, цонхоор нь үе үехэн өндөр хөх уулынхаа зүг харчихаад л сууж байсан биз ээ. Тийн суухдаа ч тэр, ирж, буцаж явахдаа ч зохиол, бүтээлийнхээ үй түмэн санааг цуглуулж, магад дотроо боловсруулж л байсан байх даа.

Ийн бодон цонхоор харж зогстол бидэнтэй хамт явж байсан Дэлгэрхангай сумын Соёлын төвийн эрхлэгч Л.Эрдэнэчулуун “Энэ хар аа, Дашдооров гуайн төгсөлтийн зураг байна. Энэ Дооров гуай шүү дээ“ гээд ангийн зүүн хойд хэсгийн хананд дахь зураг руу заалаа. Үнэхээр Монголын урлагийн жам ёс, утга учир, уярал, ухаарлыг зохиол бүтээлдээ багтаан бичдэг С.Дашдооров найрагчийн бага үеийн зураг өөдөөс “Та нар манай ангид хүрээд ирэв үү” гэх шиг инээмсэглэж харагдлаа. Ийн харахад эрхгүй зорьж ирсэн хүнтэйгээ уулзсан шиг сэтгэл дүүрэн байлаа. Тус танхимын ханан дээрх зургийг үзэж явахдаа “Одоо энд Дооров байхгүй ч он цаг ингэж л биднийг дурсамжийн хөсөг рүү алгуурхан зөөж, эргээд дурсахад сууж байсан газар, сурч байсан сургууль шиг дотно дулаан газар үгүй юм даа” гэж бодсоор ангиас гарлаа.

Эндээс гараад өдгөө үйл ажиллагаа явуулж байгаа С.Дашдооров зохиолчийн нэрэмжит сургууль руу очлоо. Биднийг очиход, бага ангийнхны хичээл хэдийнэ тарж, дунд болон ахлах ангийн хичээл орсон байв. Сургуулийн өмнө түүний баримал хөшөө байх бөгөөд өнгөрсөн жил 100 жилийн ойгоор ийн хөшөөг нь сэргээн барьсан гэнэ.

Бид ийнхүү Дэлгэрхангай сумыг зорьж, Дэлгэрхангай уулын өвөрт хүрч, дараа нь С.Дашдооров зохиолчийн төрсөн бууцанд очоод, сурч байсан ногоон байшингаар нь ороод, буцах тийшээ хандлаа. Гэтэл сургуулийн ойролцоох номын сангаас өнөө гайхамшигт уртын дуучин Н.Норовбанзадын “Уяхан замбуу тивийн наран” дуу хадах нь тэр ээ. Дуу хуурын өлгий нутаг гэгддэг Дундговь аймагт энэ бол бидний олж сонсох л зүйл. Нэгэн цагт Н.Норовбанзад гуай ч мөн сумынхаа Соёлын төвийн тайзан дээр юм уу, эсвэл номын сангийн буйд өрөөнөөс л дуулж эхэлсэн байх. Ийн бодсоор номын сан хүрэв. Номын санч С.Нармандах уртын дууны сургалтаа орж байсан нь тэр. Тэрбээр хүүхдүүдэд “Дээд өнгөө уртаар татахдаа зарим нь хоцроод байна. Нэгэн зэрэг тат” гэх зэргээр зааж байв. С.Нармандах багш уртын дууны сургалт явуулаад чамгүй удаж байгаа бөгөөд энэ нутгаас төрсөн Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин, уртын дуучин С.Цогтсайханы үеэл дүү гэнэ. С.Цогтсайхан гавьяат өөрийн нутагтай зэргэлдээ орших Дэрэн сумаас төрсөн ХХ зууны манлай уртын дуучин Н.Норовбанзад гуайд анхлан шавь орж, дууны урлагт хөтлөгдсөн түүхтэй. Тэгвэл өнөөдөр түүний үеэл дүү нутгийнхаа авьяастнуудыг ийн төрүүлж суугаа нь бахдалтай санагдсан юм. С.Нармандах багшийн бэлтгэсэн хүүхдүүд аймаг, бүсийн урлагийн тэмцээнд амжилттай оролцдог гэнэ. Мөн одоогоор СУИС-ийн уртын дууны ангид нэг шавь нь суралцаж байгааг онцлон ярьж байв. Ингээд тэдний сургалтын үеэр “Уяхан замбуу тивийн наран” дууг дахин нэг сонсоод, энэ нутгаас авьяастнууд ингээд л төрдөг байх даа гэж бодсоор буцлаа.

-АНИР ГҮМ НУТГИЙН УЯНГАТАЙ ЗОХИОЛЧ-

С.Дашдооров зохиолчийн нутгаар очиж, төрсөн бууцанд нь хүрээд, Дэлгэрхангай уулынхаа ар нуруунд энэ л анир гүмийн агаараар амьсгалж байсан гэхээр ойр санагдахаас гадна ийм сайхан нутгаас төрсөн зохиолч тийм сайхан утга, уянгын зохиолуудыг бичих нь аргагүй гэмээр. Анхны өгүүллэг нь 1956 онд хэвлэгдсэн “Сэргэлэн багачууд”. Түүнээс хойш “Говийн магтаал”, “Талд татсан солонго”, “Хүлэг”, “Тал бид хоёр”, “Миний нутгийн алаг толгод”, “Мөнгөн шөнийн анир” зэрэг шүлэг, “Бууж мордох хорвоо”, “Оосор бүчгүй орчлон”, “Талын гэрэл”, “Дайны жилийн алим буюу сургуулийн зээрд”, “Улайран байгаа тэнгэрийн хаяа”, “Энх улирал ханхлахад”, “Хөдөөгийн мөнгөн сар”, “Бидний хорвоо”, “Нуур нуурын шувууд” зэрэг өгүүллэг,“Тал бид хоёр”, “Холын цэнхэр уулс”, “Айлын хүүхэн Алгирмаа”, “Улаан гэрийн Юндэн”, “Саруул талын ерөөл”, “Дуут хонгор манхан”, “Урт намар” зэрэг тууж, “Говийн өндөр” роман, Талын цуурай”, “Хайрхан өндөр хаана байна”, “Их замын эхэнд”, “Чимгээгийн төрсөн өдөр”, “Саруул талын ерөөл”, “Нар хиртсэн жил”, “Их бүрдийн домог”, “Өндөр ээж”, “Тэнгэрийн муухай арилдаггүй” зэрэг кино зохиол гээд Монголын утга зохиолд уянга ухаарал нэмсэн олон сайхан бүтээл туурвисан. Үүгээр зогсохгүй бүтээл туурвил нь Орос, Хятад, Монгол, Болгар, Чех, Унгар, Украин зэрэг дэлхийн улс үндэстний хэлнээ орчуулагдсан байдаг. С.Дашдооров зохиолч 1975 онд “Говийн өндөр” туужаараа Төрийн шагнал, 1998 онд Ардын уран зохиолч цол хүртсэн байна.

Түүний энэ л мэдрэмж, зохиол, бүтээлийн уянга унаган нутагтай нь холбоотой юм байна. Дүнхийн хөхрөх хөх уулаа түшин аж төрөх сумын энэ буйд ахуйд тэр ёстой л нэг тааваараа өсөж, талдаа “жиргэсэн” зохиолч юм. Үүнийг өөрийнх нь хэлснээр дэлхийн бараа харагддаг Дэлгэрхангай нутагт очиж, тэр хөх уулын дэргэд зогсож байж л мэдрэх юм байна.

ДООРОВЫН НУТГИЙН УУЛЫН АЯЛГУУГ СОНСООД ИРЛЭЭ

Шинэ мэдээ

Нийтлэлчид