|Б.Баярсайханы “Хүн загасны цөөрөм” номын өгүүллэгүүдийн тухай|

Уран зохиол хамгийн түрүүнд хүнлэг ёсыг сургамжилдаг. Магадгүй сургах нь буруу ойлголт биз ээ. Бид зохиолын дүрүүдийн сайн, муугаас өгсүүлээд тэдний ямар ч баггүй туулж буй жинхэнэ амьдралын тухай уншиж мэддэг. Ахуйгаас сугарч гараад хаа холын гараг, зэрэгцээ ертөнцийг ч сэрэл мэдрэхүйгээрээ туучдаг. Үүний дараа өнөөх уран зохиолоос авч үлдсэн нь хүнлэг сайхан сэтгэл, гаргаад биччихэж боломжгүй өр зөөлнөөс гадна өөр нэг цуурайн чимээтэй хоцордог. 

                                        Тийм нэг хосолсон мэдрэмжийг уншигчийн зөнд эсвээс дотоод сэтгэлд нь хамгийн ойр ургасан модон дээрх шувуудын жиргээтэй хамт чимээлэх өгүүллэгийн дүрүүдийг урласан бүтээл бол ерээд оны хүүрнэл зохиолын нэгэн төсөөлөл болох Б.Баярсайханы “Хүн загасны цөөрөм” ном юм. Тус бүтээлд зохиолчийн эхэн болоод сүүлийн үед бичсэн гучаад өгүүллэг, дөрвөн тууж багтжээ. 

***

                                        Зохиолч Бидэрийн Баярсайхан ахтай анх арван жилийн сурагч ахуйдаа “Аморе” хайрын шүлгийн наадмын үеэр танилцаж байлаа. Тэгэхэд уран зохиолыг утга зохиолоор, утга зохиолоо яруу найргаар төсөөлдөг хүү явжээ. Хоёр дахь нь бараг оносон төсөөлөл. Гэвч хүүрнэлээс уран зохиолын номд гарах хэдийгээ уншчихсан л явсан сан. Б.Баярсайхан ах Хэнтийгээс ирсэн гэхийг минь дуулаад “Аан тийм үү, Момо (П.Батхуяг) нэг хүү бий. Хэнтийгээс ирэх учиртай гэж захиад байсан. Чи байх нь ээ” гэчихээд шүүгчийн ширээ өөдөө алхсан сан. Тэр дүр зураг, энгийн нэг ийм яриа өдгөө дурсамж болоод, тэрхүү дурсамж доторх нэгэн хүн мөнх бусыг үзүүлжээ. Харин бид эмзэглэж, эдгэж, дурсаж сууна. Яг одоо өмнөө дэлгэчхээд сууж буй “Хүн загасны цөөрөм” номыг уншиж дуусаад хаахад зохиогчийнх нь тухай ийм нэгэн зураг сэтгэлд бууна. Яг л өгүүллэгүүдийнх нь хаа нэгтээ зурвасхан тохиогоод өнгөрдөг учрал шиг... Хожим уг зурвасхан учралын төлөөнөө, нэгнээ марталгүй санаж явдаг элгэмсэг баатрууд нь уншаад удаагүй номын хавтсан дээрх толгойгоо ганзагаласан нэгэн шиг эмзэг хөндүүр боловч, эрмэг сайхан сэтгэлийн тухай бодол асгана. 

***

                                        Эл дол санагдам эдгээр үгсийг нуршсаны учир ном өөрөө тийм. “Хүн загасны цөөрөм” шилмэл өгүүллэгийн түүврийг нээхүйд нэн түрүүнд Б.Баярсайханы зохиол бүтээлийн тухай үгийн сувд асгаж, үзэгний үзүүр эмтэлсэн хүмүүсийн шүүмж, нийтлэлүүд хөвөрнө. Доктор Д.Галбаатар “...Зохиолчийн богино өгүүллэгүүд ч үндсэндээ энхүү хүний аж төрөхүйн хоёр туйл болсон өгсөх, уруудахүйн жам ёсны тухай нийгэм, гүн ухааны эмзэг асуудлыг уншигчдын өмнө урлагийн хэлбэрээр тавьж, эрчүүлийн ертөнц,  тэдний сэтгэл зүйн өвөрмөц өнгө төрх, аяс хандлагыг нийгмийн орчин ахуй, гэр бүл, тухайн баатруудын сэтгэлийн далд ертөнцтэй холбож, гүнзгий нээх эрмэлзлэгээр дүүрэн аж” хэмээхүй дахин нэгэнтээ нэш татвал “Зохиолчийн өгүүллэгүүд ч эр хүн, эр хүний яс чанарын дууллууд юм” гэжээ. 

Номын эхний “Эх шувуу шиг жиргэх юм сан” өгүүллэгээс л дээрх тодорхойлолт туйлын онож өгүүлсэн болохыг ойлгоно. Тус өгүүлбэрт Цэрмаагаас илүүтэй Дарамын дотоод сэтгэл, эхнэрийнх нь бус нөхрийнх нь гэмшлийг л гүнзгий тусгасан байдаг билээ.  Эхнэрээ үглэхэд зүрх нь чим чим өвддөг Дарам ийн бодно.

“...Ажил дээрээ ч сэтгэл амар байж дөнгөхгүй юм. Үргэлж л яарч... Өнөөх чинь юу хийж байгаа бол? Цайгаа аягалаад ууж чадаа болов уу, Яагаа бол? Гэж...”

Цэрмаа түүнийг үнэхээр ийн үглэж яншдаг уу гэдэгт эрсхэн хариу олох их амархан л даа. Учир нь Дарам эхнэрийнхээ адгаж ядсан унтууцлыг хүртэл ийн зөвтгөж, өөрт нь санаа зовж буйгаар бодож байна. Энэ бол зүгээр л нэг хоосон уянга, усан дүрслэлээс ялгаатай. Өгүүллэгийн нь цогцолбор бүрээр нь мөчлөлгүйгээр нэг амьсгаагаар тунгаан гүйлгээд үзвэл ердийн ахуй доторх дүрүүдийн явдлаар хүний сэтгэлийн асар уудмыг хэрхэн илчилж үзүүлснийг ойлгох боломжтой. Тэд сүүлд нь хэн хэнийгээ аргадаж, уучилж байна. Тэр бол шувуутай өглөө. Осол гарснаас хойш нэгнээ тэвэрсэн мөч юм. Эцэст нь өглөө бүр шувуу жиргэнэ. Шувуу жиргээгүй өглөө бол өглөө биш гэх гаргалгааг зохиолч биежүүлэхдээ ерөөс хоосон, хуурамч өглөө гэж үгүй гэдэг санааг давхар бодоод олчихсон шиг санагдана. 

“...Эдний жиргээгүй сэн бол өглөө гэж ямар юм байх сан билээ. Арчсан цонх шиг мэл хоосон оргиод, нэг тиймэрхүү хөггүй юм байх биз”. 

                                        Ийм өгүүлбэр дайралдах л. Гэвч тэнд басхүү “Хайрлахгүй бол яаж болох вэ”, “Муу юм бодохын аргагүй өглөө” гээд хэлчихсэн л байдаг. Ерөөс байгалийн зохилдлого тэр. Шувуу өглөө үүрээр, ам нь их цангах учир жиргэн дуулдаг гэх нь бий. Үүнийг үрээ ачлах эсвээс хүний завгүй амьдралын хэмнэлтэй жишиж, бусадтай үнэн сэтгэлийн яриа цөөн өрнүүлэхтэй харгалдуулж зүйрлэсэн шиг сэтгэгдэнэ. Магад энэ бодол зөв биз. 

***

Бид үргэлж л жам ёсны өмнө зогсож ирсэн. Хувь тавилан бус жам ёс шүү. Учиртаа мөнхрөхгүй нь баттай. Гэвч хувь тавилангаа даатгаж, түүнийгээ дагаад тэнүүхэн туулж, тэнгүйхэн сууж болдоггүй л газар билээ. Өөрийгөө хуурч, аливаад өрөөлөөс өрсөж хариулсаар ирсэн шиг бодох ч ямархан нууцлаг, гэнэтийн соньхон маргааш хүмүүнийг тосохыг хэн мэдэх сэн билээ. Д.Норовын өгүүллэг, П.Баярсайханы тууж доторх жигтэй өгүүлбэрүүд шиг аяс дараагийн өгүүлэх бүтээлд бий. Тэр бол Б.Баярсайханы “Юм болзолгүй!”. 

Үүр шөнийн цагаар ер нь юм бүхэн гүйдэг гэх ардын үгтэй. Яг сайхан зохиомжлоод хэлчихсэн нэршил үгүй. Үнэгэн шогшоогоор аянд гардаггүй, үнсээ асгадаггүй ч гэх. Юм бүхэн гэдэг нь далд бус ил утгаараа л ёрын зүйлсийг бэлгэдсэн илэрхийлэл. “Юм болзолгүй” өгүүллэгийн үйл явдал үүнээс эхтэй. 

“Үүр шөнө хагацах үнэгэн харанхуй байв. Дэмид, Цэрмаагийн өврөөс могой шиг гулсан гарч, сурц баримжаагаар чимээгүй хувцаслав. Үдшээр ирж, үүрээр явах болсоор бас ч үгүй уджээ”. 

Могой шиг гулсан гарах ч оносон дүрслэл. Яг л тэр үүр шөнө хагацах цагаар л Дэмид ирж хоносон бүсгүйнхээ өврөөс сугаран гарснаа даруй орж ирээд “Нүүр дүүрэн хар үстэй хүн...” гэж хэлчихээд ухаан нь балартдаг. Тэр хүн нэрээр нь дуудаад шат өгсөөд гүйчихжээ. Яг л эндээс ерөөс Б.Баярсайханы өгүүллэгүүд хөдөө тал, ахуй гэхээс илүүтэй суурин иргэншлийн соёл, тэдгээрт дасах хүмүүсийн буйд газар луу тэмүүлэх хүсэл, хотод дассан ээнэгшил зэргийг хослуулан туурвидаг болохыг анзаарсан юм. Хий юм шат өгсөж гүйх нь ухаан балартахынх нь өмнө Дэмидэд дуулдахаас урьд ердөө л хөдөө тал, монгол гэрийн тухай л бодож байсан билээ. Басхүү юм болзолгүй гэдэг энэ. 

                                        Түргэн тусламж ухаан балартсан Дэмидийг эмнэлэгт аваачихад Цэрмаа сахиж сууна. “Цас ороод хоножээ”. Тэр нь угтаж ирсэн урин цагийн сүүлийнх байх магад гэж Цэрмаа бодно. Дэмидийн хувь тавилан ч үүнтэй адилхан. Гэхдээ Дэмид ухаан балартахын өмнө нутгийнх нь хоёр хөгшин өөрийг нь нас барсан тухай ярилцаж буйг хачин тод сонсдог. Иймэрхүү өгүүлэмж Борхесийн “Талийгч” дээр болон өөр олон бүтээлээс харагддаг л даа. Гэхдээ Б.Баярсайхан зохиолч өөрийн арга барил, бичлэгийн онцлогоор тус өгүүлэмжийг эрс ялгамжтайгаар хүүрнэн харуулж чаджээ. Тэр нь Дэмидийг сахиж суухдаа Цэрмаа битгий үхчихээсэй гэж үнэн сэтгэлээсээ бус өөрийн нэрийг хаацайлсандаа тийн бодож суудаг. Дэмид ч мөн цаг хугацаа, орон зайн хязгаарыг үл мэдрэх ахуйдаа Цэрмаагийн тухай таагүй бодолд умбаад авна. 

Анх түүний харсан нүүр дүүрэн хар үстэй хүн ч мөн зүгээр нэг хий юм байсангүй. Аливаа тохиол бүр учир шалтгаантай агаад “Хэн мэдэх вэ, золиг! Юм болзолгүй!” гэх өтөл эмгэний үг ч тэр жир бус явдлыг жирийн нэгэн тохиолдлоор эцэст нь зөөллөөд ч байх шиг... Түүнээс бус дүрүүдэд яг адил хандаснаар хэнд нь ч буруу зөв оноох гэсэнгүй. Уншигчдад Цэрмаа л уучлашгүй шиг санагдаж магад. Гэвч зохиолч аль алинд нь адил ханджээ. Учир нь юм гэдэг болзолгүй! Энэ бол жам ёсны өмнө зогсоо хэн бүхэнд хамаатай. 

                                        Харин өгүүлэх нэг зүйл гэвэл энэ өгүүллэгт мөн л эр хүнийх дотоод сэтгэлийн гүн дэх айдас, түүнийхээ хаа нэгтээ гүнзгийгээр сорох уужим амьсгалыг түлхүү урлаж өгсөн нь юм. 

***

Заримдаа ч “Аргагүй амраг”, “Эцэг”, “Арслан хээр азарганы дууль” гээд уншихаар эсээ эсвээс сайн дурсамж хуучилсан шиг бодогдоод болсонгүй. Харин “Трагеди”, “Буйлсын цагаан цэцэг”, “Өлөгчин” зэргийг уншиж барсны хойно санахул дан ганц гол баатрын дүр төрх, зан араншингийн дүрслэл, түүнийг тойрсон үйл явдлыг хулдаасаар барласан нь бус үгээр урласан дүр, тэдгээр дүрүүдийн дотоодод гүнзгийгээр нэвтрэх оролдлогыг чадмаг урласан үйл явдлууд тодорхой харагдана. 

                                        Учир нь дүр ерөөс хийж буй үйлдэл, түүний өнгөн талаас уншигчдад харагдах зөрчилт үйлдлээр ялгардаггүй. “Өлөгчин” өгүүллэгийн төгсгөл домгийн шинжтэй ч тэрхүү дүр, омгийн эрчүүлийн шунаж асан мөртөө сайхан махны үнэр төдийхөнд мартчихаж буй өгүүлэмж зэрэг ерөөс дүрүүдийн сэтгэлзүйг төнхсөн эрүүл хайгуул, уг сэтгэлзүйгээр дамжин хүний дотоод руу нэвтрэх туурвил зүйн арга барил нь Б.Баярсайханы өгүүллэгүүдийг бусдаас онцлог болгодог аж. Тэр нь хүүрнэл зохиолчийн нягт нямбай ажиллагаанаас илүүтэй зохиолчийн дотор оршиж буй яруу найргийн тэмүүлэлтэй нь холбоотой санагдана. Уг тэмүүлэлээс үүдэлтэй чанар, хандлага нь мөнхүү “Гөлөг” өгүүллэгийн гол өгүүлэмж, төгсгөлд илрэх “Сэки гэдэг хав шиг хөөрхөн алаг гөлөг уг нь эр гөлөг байж билээ” гэх өгүүлбэрийг бичүүлдэг санагдана. 

Урин цаг наашилж байна. Удахгүй ус мөрөн хайлмагтаж, уулын цас Туул руугаа бууна. Урт хүйтний дараа хоорондоо уулзан золгож буй нэгэн шиг ийм үзэгдлийг харахаар тэсэж яднам. Угтаа ийм хүслийн үзүүрт унших номын нэр дэгээдвэл “Хүн загасны цөөрөм”-ийг нэрлэх билээ. Учир тэнд ч, ус мөрөн Туулын эрэгт ч шувуутай өглөө ирнэ.