Түрүүч нь... https://ergelt.mn/news/173/single/22465

...Одоогоос 30 жилийн өмнө Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сум, улсын хойд хил дээр амиа алдсан гурван хилчний сэтгэл шимшрүүлэм түүхийг ахлах дэслэгч Д.Цоодолын гэргий Б.Цэвэлмаагийн хүүрнэснээр хүргэж байгаа билээ.

АХЛАХ ДЭСЛЭГЧ Д.ЦООДОЛ ААВ БОЛСОН НЬ...

        Ахлах дэслэгч Д.Цоодол түүний гэргий Б.Цэвэлмаа нар 1990 онд хамтын амьдралаа эхлүүлжээ. Тэд бага насаа нэг голд өнгөрүүлсэн ч амьдралын эрхээр холдож, нэг нь хилийн чанадад, нөгөө нь улсын нийслэлд сургуульд сурахаар явсан байна. Харин хожим хойно буюу 10 гаруй жилийн дараа Цагаан-Үүр суманд таарч, бие биедээ сэтгэл алдарчээ. Д.Цоодол гэргийдээ ОХУ-д сурч байхдаа үзсэн уянгын, олон ангит, адал явдалт киноныхоо үйл явдлыг ярьж өгөх дуртай, эхнэр нь сонсох дуртай байсаар тэд нэгэндээ дасаж, сэтгэл алдарчээ. Хилийн заставт учирч, биесээ хайж, догдолж, дурлаж явсан тэд 1992 оны наймдугаар сард охиноо өлгийдөж, аав, ээж болжээ. Гэхдээ Д.Цоодол охиноо төрөхөд нь хамт байж чадаагүй. Тэр ижий, аавдаа духаа үнэрлүүлж, намрын их ажилд нь багахан ч болов тус болж, эхнэр, хүүхэдтэй болж байгаагаа дуулгахаар Эрдэнэбулган сум руу явсан байлаа. Түүнийг хадлангийн ажилд ханцуй шамлан зүтгэж байхад нь эхнэр нь өвдсөн мэдээ ирсэн ч Эг-Үүрийн голын хоёр эрэгт нь шувуунаас өөр амьтан гарахааргүй, эргээ халин мэлтэлзэж байлаа. Аавыгаа хүлээж ядсан охин ээжийнхээ гэдсэнд тав хоног тийчилж,  эцэст нь энэ хорвоод дуугаа хадаан мэндэлжээ. Тэд өдийгөөс 30 жилийн өмнө хамтдаа зогсоод анхны үрдээ “Цоодолын Болортуул” гэх нэр хайрлаж, хөндий дүүрэн жаргал, инээд хөөр болж байсан гэдэг. Д.Цоодол аав болохоосоо өмнө гэргийдээ “Хайрлаж, дурлаж, амьдралын мөн чанарыг ойлголоо. Одоо ах нь амьдарч, амьдралын сайхныг мэдэрч үзмээр байна. Хоёулаа гэр бүл болж, ирэх намар хуримаа хийе” гэж хэлсэн гэнэ. Харин аав болсныхоо дараа “Амьдрах сайхан юм байна. Би аав боллоо. Охиныхоо төлөө эцсээ хүртэл, энэ амьдралаа дуустал зүтгэнэ ээ” гээд гарынхаа хурууг улаан нялга болтол нь цай нүдэж, цайны үрээр охиндоо түрхэх цацлага гаргах гэж шөнөжин суудаг байжээ. Тэр аав болохын жаргалыг, хариуцлагыг цөөхөн шөнийн хөдөлмөр, зүтгэлээрээ эхнэр, охиндоо хангалттай харуулж чадсан гэдэг. Үзэгдээд өнгөрөх хугацаандаа тэр амьдарсан шиг амьдарсан, аав шиг аав, хүү шиг хүү байлаа, тэр. Ижий, аав хоёртоо үрийнхээ зулайг үнэрлүүлж, эхнэр, охинтойгоо Эг-Үүрийн голдоо очиж чадаагүй ч тэдэндээ очих хүслээ тэр намар хүртэл хойшлуулчихсан байсан юм...

ТЭДНИЙ СҮҮЛЧИЙН УУЛЗАЛТ...

         Д.Цоодолын охинтойгоо өнгөрүүлсэн хамгийн урт хугацаа нь 30 хоног. Мэндлэхэд нь ирээд эсгий үнэг хайчилж, улаан нялзрай биед нь түрхэх цацлага, төрсний гэрчилгээг нь тэр бэлдэж өгөөд сарын дараа хилийн застав руу буцжээ. Тэр амралтын өдөр, ажлын цаг завыг тааруулаад өвөл, хаврын голоор Цагаан-Үүрээс Мөрөн хүртэл мөн ч олон давхисан гэдэг. Ямар сайндаа “Эхнэр охин руугаа байсхийгээд гүйгээд байна. Албаны утсаар арай их яриад байна” гэх шүүмжлэл хүртэл хүртэж байсан гэдэг. Гэхдээ тэр амьдралаа босгохын тулд, гэргийгээ, охиноо хайраар дутаахгүй гэсэндээ бэрхшээл, бэлчээр хоёрыг туулсан шиг туулсан. 1992 оны есдүгээр сараас 1993 оны тавдугаар сар хүртэл тэр хэдэнтээ ирээд буцсан. Ирэх болгондоо охиныхоо өлгийнд хошуугаа хийж, “Миний охин даарч болохгүй шүү” гэсээр үүр цайлгаж, үдшийг өнгөрөөдөг байжээ.   

1993 оны тавдугаар сарын сүүлч үе. Мөрөн хот.

         Б.Цоодол хилийн заставаас эхнэр, охиноо эргэхээр ирлээ. Тэр ирэхдээ хилийн заставынхантай хамт ирж, яаруу сандруухан охинтойгоо уулзаад явсан байна. Гэргийдээ бор түрийвчээ өгөөд “Энийг сайн хадгалж байгаарай. Би хилийн манаанд явж ирээд авна. Одоо сүүлийн удаа хилд яваад ирье. Эргэж ирээд та хоёртойгоо дандаа хамтдаа байна” гэж хэлээд гэргийнхээ духыг удаан гэгч нь үнсээд, “Итгэл, сэтгэл” гэх дууг дуулж өгөөд, нулимстай гарч одсон гэдэг. Тэр тэгж ирэхдээ сэтгэл нь үймэрчихсэн, “Ард ажил их бий, нөхцөл байдал хүнд байгаа” гэдгийг цухасхан дурдаад эхнэртээ “Охиндоо хамгийн мундаг, сайн боловсролыг эзэмшүүлээрэй. Би боловсролтой болгох замыг нь бэлдэнэ. Та хоёр юунд ч битгий санаа зовоорой. Би гадаадад сургууль төгсөж, олон жил онц сурч, байж болох хэмжээний боловсрол эзэмшсэн шүү. Охиноо надаас илүү боловсролтой болгоход чи ухаанаа зараарай” гэж хэлжээ. Намуухан, буурьтай ирээд буцдаг эр нөхөр нь захиас захиж, хамгийн үнэтэй түрүүвчээ, хадгалж явсан гэрэл зургаа, бичиг баримтаа үлдээгээд явлаа. Буун дуу тачигнаж байгаа хойд хилийн манаанаас тэр эргэж ирэхгүй гэдгээ мэдэж байсан ч байж мэдэх юм. Ямартай ч энэ тэдний сүүлчийн уулзалт байлаа. “Ахлах дэслэгч ээ, машин ирчихлээ” гэх ахлагчийн үг тэднийг төмөр орны наана, цаанаас салгажээ. Тэр эргэн эргэн харсаар, охиндоо, охиныхоо жижигхэн гар, булбарай хацарт нь хорогдсоор үнэрлэж, үнхэж нэг аваад гэрийнхээ хаалгыг хаав.

ХИЛИЙН МАНААНД ЯВАХ ТУШААЛ АВЛАА

1993 оны зургадугаар сарын эхний арван хоног. Цагаан-Үүр сум, Хилийн 0257 дугаар анги.

         Заставын дарга ахмад Д.Болдбаатар тушаал өглөө. Орлогч ахлах дэслэгч Д.Цоодол, дэд ахлагч Я.Баяраа, Х.Нямдорж нарын бүрэлдэхүүнтэй хилийн манаанд Зэрлэгийн үүр, Мааньтын даваа, Бууралын гол, Усан хужиртын даваа, Урант гол, Бууралын эх, Зэрлэгийн гол гэсэн маршрутаар үүрэг гүйцэтгээд долдугаар сарын 1-нд Зэрлэг багийн төвд ирэх үүрэг өгчээ. Гэхдээ хожим сонсоход ахлах дэслэгч Д.Цоодол, Я.Баяраа нар тэр өдөр манаанд явахгүй байжээ. Харин дэд ахлагч Х.Нямдорж өөр бүрэлдэхүүнтэй энэ маршрутаар хилд явах ёстой байсан гэдэг. Яагаад тэр гурав явсан, ямар учраас тушаал зөрчиж, тэднийг хилд явуулсан нь одоо ч хүртэл нууц хэвээрээ байдаг аж. Харин тэд өнгөрсөн гуравдугаар сард дэд ахлагч Х.Нямдоржийн хил зөрчигчидтэй таарсан жимээр явж, хулгайн анчдыг барьж авахаар тактик боловсруулсан  гэдэг.

Харин дэд ахлагч Х.Нямдорж өөр бүрэлдэхүүнтэй энэ маршрутаар хилд явах ёстой байсан гэдэг.

      Тэр үед цаг хэцүү байлаа. Хулгайн анчид хилийн зурваст ойрхон өвөлжиж, хаваржиж байгаа айлуудын хоттой малыг шөнө дөлөөр хил давуулж, эмэгтэйчүүд, хүүхэд, багачуудыг нь айлган сүрдүүлж, бүл муутай айлыг дээрэлхэж, тонон дээрэмддэг байсан гэдэг. Гэхдээ уулын мод урттай, богинотой байдгийн адилаар ганц, хоёр өгсөн суманд нь амтшиж, айж, ичихдээ хил зөрчигчидтэй хуйвалдаж, мэдээлэл дамжуулдаг иргэд байжээ. Оросын Буриадын анчин аав, хүү хоёрын морийг буудаж, эх орноо эзэнтэй гэдгийг сануулсан дэд ахлагч Х.Нямдоржийг манаанд гарсан гэдгийг тэд дамжуулж хэлсэн байжээ. Дэд ахлагч Х.Нямдоржийн царайг нүдэлж, үйл хөдлөлийг нь тогтоож, гарын байрлал, хөлийн алхааг нь хүртэл харж үлдсэн буриадын анчид улайрсаар, чих тавьсаар, урхи тавьсаар зургадугаар сард тэдэнтэй нүүр тулсан гэдэг.

АХЛАХ ДЭСЛЭГЧ Д.ЦООДОЛ, ДЭД АХЛАГЧ Я.БАЯРААГИЙН МОРЬ ЦЭЭЖИНДЭЭ ЦУСТАЙ, АЙЛЫН АДУУНД ИРЛЭЭ

         Хилийн манаанд явсан бүрэлдэхүүн буриадын гурван анчныг баривчиллаа. Тэд хил зөрчиж, хууль бусаар ан агнаж явахдаа манай улсын хилийн гүнд 25 километр нэвтэрсэн байжээ. Хил зөрчигчдийг баривчилж, буу, сумыг нь хураан авч, заставт тушаахаар хилчид эргээд хөдлөв. Хойд хилээс хилийн застав хүрэх хугацаа, туулах зам бартаатай, дээрээс нь тээр хол. Харин хожим хилчдийн эрэлд явсан эрлийн багийнхан Д.Цоодол, Я.Баяраа, Х.Нямдорж нарт баригдсан гурван хил зөрчигч урхи байсан гэдгийг хэлсэн байдаг. Хилчдийн хойно, урд нь 10 гаруй тоомсог морьтой отог дагаж явсан гэдгийг тэд мөрөөр илрүүлсэн гэнэ лээ.

           Олон хоног дагуулж, хилийн заставт тушаахаар явж байсан хил зөрчигчдийг урхи болгож тавьсан буриадын омгийнхон тэднийг отоод хүлээж байсан гэдэг. Хилчдийн замд буун дуу тачигнаж, ширэнгэн ойд буудалцаж явахдаа ахлах дэслэгч Д.Цоодол, Я.Баяраа мориныхоо цээжинд цустай гараараа илж, тэмдэг тавиад, эмээл, хазаарыг нь аваад явуулжээ. Тэд тэндээ, нэмэлт хүч иртэл байлдахаар үлдсэн гэдэг. Ахлах дэслэгч Д.Цоодол тушаал өгч, дэд ахлагч Я.Баяраа, Х.Нямдорж нар түүний тушаалаар гал нээв...

1993 оны зургадугаар сарын 23. Эрдэнэбулган сумын Зэрлэг баг.

          Их үдийн алдад цээж нь  цусанд булагдсан хилчдийн морь Зэрлэг багийн малчны адуунд эмээл, хазааргүй иржээ. Хилчдийн цусанд булагдсан ирсэн морийг хамгийн анх хүлээж авч, хэл дуулгасан адуучин одоо хүртэл нутагтаа мэнд амьдардаг юм гэнэ лээ. Ингэж л хилийн заставынхан хилчдийг аюулд орсныг мэдэж, бүрэлдэхүүн гаргасан байдаг. Хилчид ор сураггүй алга болж, хэчнээн явсан ч эрлийн багийнхан тэднийг олоогүй удсан юм гэдэг. Эрдэнэбулган сумын анчид, мөр хөөгч хөх өвгөд бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ эрэлд гарлаа.

1993 оны зургадугаар сарын 23. Хөвсгөл аймаг Мөрөн хот.

          Улсын радиогоор хилчид алга болсон тухай мэдэгдэж, цаг тутам эрлийн багийн үйл ажиллагааг мэдээлж эхэлжээ. Ахлах дэслэгч Д.Цоодолын гэргий, охин хоёрыг гэртээ байх үед нь хашааны хаалга түс няс дугарч, түүний ах гэрийн гаднаас “Лхагважаргал аа” гээд хамгийн чангаараа хашхирч, эхнэрээ дуудсан гэнэ. Гэргийтэйгээ машиныхаа хажууд уулзаж, чихэнд нь хоёр өгүүлбэр шивнээд Д.Цоодолын гэргийг хүүхдээ тэврээд, машинд суухыг даалгажээ. Б.Цэвэлмаагийн эгч нөхөртэйгөө уулзаад эргэхдээ нулимсаа арчиж, хоёр гараа аман дээрээ дараад, дүүгээ тэвэрсэн гэнэ. Харин түүний нөхөр эхнэрийнхээ ард далан дээрээс нь татаж, “Хүүхдүүдээ хурдан машинд суулга” гээд муухай орилжээ. Б.Цэвэлмаа ахыгаа анх удаа эхнэр рүүгээ чанга дуугаар хашхирч, яасан нь мэдэхгүй тэвдэж, нүд нь томроод, нүүр нь улайгаад ухаан мэдрэлгүй гүйж байсныг харсан гэдэг. Ах, эгч хоёр нь түүнийг машинд чихэх нь холгүй суулгаад, хүүхдүүддээ солих ч хувцас өгөлгүй машины хонхорт суулгажээ. Тэдэнд “Манайх нүүж байна. Бид араас чинь нүүгээд очно. Та хэд Түнхэлийн амралтад очоод байж бай. Байшин захиалчихсан байгаа” гэж хэлээд, машины хаалгыг нь тас хийтэл хаажээ.  Ингээд тэднийг Түнхэлийн амралтад очиход радиогийн цагаан хоолой тасарч, амралт эзэнгүй эл хуль байлаа. Төд удалгүй хэдхэн цагийн дараа ах, эгч хоёр нь ЗИЛ-31 машин дээр гэрээ ачаад, очжээ.  Ингээд тэд сүлжээгүй, радиогүй, хүний хөлөөс хол амралтад амьдарч эхэлсэн гэдэг.

Д.ЦООДОЛЫН ААВ ДОНДОВ АНЧИДТАЙ, ХИЛЧИДТЭЙ ЭРЭЛД ГАРАВ

        Хилчдийг улс даяараа хайж байлаа. Тэдний явсан мөр, гишгэсэн газар болгоныг самнажээ.  Д.Цоодолын аав Дондов тэргүүтэй мөр хайсан анчид, нутгийн иргэд, хилчид Д.Цоодол, Х.Нямдорж, Я.Баяраа нарын араас болон тэднийг урд нь отож суусан отог, хоног төөрүүлсэн газрыг нь нэгд нэгэнгүй шалгаж, тогтоож явсан гэдэг. Ингэж явахдаа тэд хүч тэнцүүгүй тулаанд хилчдийг оролцсоныг, амиа алдсан гэдгийг олж мэдсэн юм. Эрдэнэбулган сумын анчид мөр хайж явахдаа “Олон хүн отоглосон, цөөхөн хүн байрласан отог өөр байдаг юм. Энэ отгийн үлдээсэн үнсийг хардаа” гээд уулын ар, өвөрт хоёрт үлдээсэн нурмыг зааж байсан гэдэг.

ГЭМТ ХЭРЭГТНҮҮД ХИЛЧДИЙН ӨМСӨЖ ЯВСАН ХУВЦСЫГ НУУЖ, ЭД ЭРХТНИЙГ НЬ ШИРХЭГЛЭН ТАРААЖЭЭ...

         Хилчдийг оллоо. Олох олохдоо Д.Цоодолын аав хүүгийнхээ өмсөж явсан хувцсыг модны ёроолоос эрлийн багийнхантай олжээ. Хилийн чанадад мэргэжил эзэмшүүлж, эх орноо хамгаалах үйлсэд хүүгээ даатгасан аав өөрийнхөө гараар хүүгийнхээ өмсөж явсан хувцсыг олов. Гол нь тасрах шахсан байх даа. Тэр гомдтолоо уйлж, өш хонзон өвөртөлж суусан байх даа. Тэд жаахан цаашаа яваад отгоос хилчдийн шүд, нүдийг олжээ...

...Сумнаас зүрхээ нуугаагүй зоригтон байлаа, тэд. Эх орноо хамгаалсан, эр зоригийн дууль байлаа, тэд...

Үргэлжлэл бий...