Ирээдүйн мэргэжлээ сонгохын өмнө сайтар судалж, шийдвэрээ гаргах нь чухал. Зөвхөн карьер, өндөр цалин бодож шийдвэр гаргах нь өрөөсгөл юм. Тиймээс юунд дуртай, юунаас аз жаргалыг мэдэрдэг гэх мэт олон зүйлийг харгалзаж, сонголтоо хийх хэрэгтэй. Ахлах ангийн сурагчдадаа мэргэжлээ сонгоход нь туслах зорилгоор дараах 7 алхамт зөвлөгөөг хүргэе.

1. Өөрийгөө үнэлэх.
2. Танд зайлшгүй байх ёстой зүйлсээ тодорхойл.
3. Судлах мэргэжлийн жагсаалт гарга.
4. Өөрт хамгийн хэрэгтэй мэргэжлээр жагсаалтаа багасгах.
5. Сургалтад хамрагдаж, өөрийн чадвараа дээшлүүлэх.
6. Тухайн мэргэжлээрээ ажиллаж үзэх.
7. Үргэлжлүүлэн хөгж, суралц.

1. Өөрийгөө үнэлэх

Аливаа чухал шийдвэр гаргахын өмнө өөртөө эргэцүүлэн бодох цаг гаргах нь зүйтэй. Мэргэжил сонгоход ч ялгаагүй. Энэ алхамд та ямар төрлийн орчинд ажиллахыг хүсэж байгаагаа, ямар төрлийн ажилд дуртай, хэнтэй ажиллахыг хүсэж байгаагаа болон бусад зүйлээ эргэцүүлэн бодоорой.

Өөрийгөө үнэлэх асуултууд

• Таны гол үнэт зүйлс юу вэ?

 Жишээ хариулт: Санхүүгийн тогтвортой байдал, бусдад туслах, бие даасан байдал гэх мэт.

• Та ямар ур чадвартай вэ?

 Жишээ хариулт: Цагийн хувиар гаргах, хүнтэй харилцах, асуудлыг цаг тухайд нь шийдвэрлэж чаддаг гэх мэт.

• Та техникийн ямар ур чадвартай вэ?

 Жишээ хариулт: Өгөгдөл дээр анализ хийх, төлөвлөгөө гаргах, судалгаа хийх, хэл сурах, гэрэл зураг дарах гэх мэт.

• Танд төрөлхийн ямар авьяас байдаг вэ?

 Жишээ хариулт: Бичих, манлайлах, худалдах, харилцах, төлөвлөх, техникийн асуудал шийдвэрлэх гэх мэт.

• Та ямар зан чанартай вэ?

 Жишээ хариулт: Даруухан, нийтэч, өөртөө итгэлтэй, түрэмгий, үнэнч гэх мэт.

• Та юу сонирхдог вэ?

 Жишээ хариулт: Технологи, анагаах ухаан, дизайн гэх мэт.

2.Танд зайлшгүй байх ёстой зүйлсээ тодорхойл

Эдгээр нь цалин хөлс, аялал, тэтгэмж, амьдрах орчин гэх мэт янз бүрийн зүйл байж болно. Ажил, мэргэжилд чинь байх ёстой зүйлсээ бичихдээ доорх асуултыг өөрөөсөө асуугаарай.

• Тодорхой хэмжээний цалин тогтмол авах шаардлагатай юу?
• Эрүүл мэндийн тусгай даатгал, эсвэл тодорхой хугацааны амралт гэх мэт зүйлс шаардлагатай юу?
• Нэг газартаа тогтмол ажиллах шаардлагатай юу?
• Хийх шаардлагатай, эсвэл бүр хийхийг хүсдэггүй ажил байгаа юу?
• Ажиллах боломжгүй мэргэжил байгаа юу?

Ажлаасаа юу хүсэж байгаагаа мэдэх нь чухал. Жишээлбэл, хэрэв та тогтмол цалин авах шаардлагатай бол хувиараа бизнес эрхлэхээс зайлсхийхийг санал болгож байна. Зайлшгүй байх ёстой зүйлсээ тодорхойлсны дараа өөрт тохирохгүй мэргэжлүүдийг мэдэх боломжтой болно.

3.Судлах мэргэжлийн жагсаалтаа гарга

Өөрийнхөө болон мэргэжлийнхээ талаар мэдлэгтэй болсон бол дараа нь тэднийгээ ашиглаж, ажиллахыг хүсэж буй мэргэжлүүдийнхээ жагсаалтыг гаргаарай. Хүсвэл сонирхсон хэдэн ч мэргэжлээ жагсааж болно. Ингэхдээ

• Танилын хүрээгээ ашигла. Өөрт чинь сонирхолтой санагддаг мэргэжилтэй найз нөхөд, ах, эгч байгаа бол тэдэнтэйгээ холбогдоод үзээрэй. Өөрт чинь тус мэргэжил тохирох эсэхийг хамтдаа ярилцан шийдэж болох юм.
• Сонирхолтой салбаруудыг хайж ол. Цаанаасаа л чиний сонирхлыг татдаг ажил, мэргэжил бий юу? Жишээ нь, загвар дизайн, бизнес, эрүүл мэнд, боловсролын салбарт татагддаг бол судлаад үзээрэй.
• Хийх дуртай зүйлс. Хийгээд суух үед цаг маш хурдан өнгөрдөг зүйлс байдаг л биз дээ. Ямар нэгэн зүйл зурах, бүтээх, багаар ажиллах гэх мэт, юу ч байж болно. Жишээ нь, аливааг шинээр зохион бүтээх дуртай бол тэр тал руу чиглэсэн мэргэжлүүдийг судлаад үзээрэй.
• Эрхэм зорилго. Ирээдүйд 10, 20 жилийн дараа өөрийгөө ямархуу байдлаар харахыг хүсэж байна вэ? Тухайн түвшинд яаж очих вэ? Мөн  дотно хүмүүс чинь чамайг яг ямархуу байдлаар хараасай гэж хүсэж байна вэ? Гэдгийг өөрөөсөө асуугаарай.
• Өөрийн авьяас, чадвараа үнэлэх. Дуртай, хийж чаддаг зүйлээ өөрийн давуу тал болгож ашиглаарай. Энэ нь амжилтад хүрэх, карьераа олоход тань тусална. 

4. Өөрт хамгийн хэрэгтэй мэргэжлээр жагсаалтаа багасгах

Мэргэжлүүдийн талаар хангалттай мэдээлэл цуглуулсныхаа дараа жагсаалтаа багасгаж, энэ удаад 2-5 мэргэжлийг сонгон авч үлдээрэй. Сонирхохоо больсон бүх мэргэжлээ хас. Ингээд дараах зүйлсийг судлаарай.

• Өдөр тутмын амьдрал. Сонгосон мэргэжлийнхээ өдөр тутмын хийдэг зүйлсийнх нь талаар судлаарай. Ажлын байрны тодорхойлолт, нийтлэг үүрэг, хариуцлагын талаар мэдээлэл цуглуулах хэрэгтэй.
• Цалин. Танд цалингийн тодорхой шаардлага байгаа эсэхээс үл хамааран ажлын байрны дундаж цалингийн талаар мэдэх хэрэгтэй. Ажлын байрны нэрийг оруулаад улс, хот, орон нутаг болон өөр өөр ажил олгогчдын цалингийн цар хүрээг судлаарай.
• Ажлын шаардлага.  Мэргэжил сонгохын өмнө та ямар гэрчилгээ, зэрэг, сургалт, эсвэл бусад үнэмлэх шаардлагатайг мэдэх хэрэгтэй. Зарим шаардлагыг биелүүлэх нь танд тохиромжгүй санагдвал өөр тохиромжтой мэргэжлээр жагсаалтаа багасгаж болно.
• Өсөх боломжууд. Таны сонгосон мэргэжилд өсөх боломж байгаа эсэхийг мэдэх нь чухал. Энэ нь карьераа ахиулах, ур чадвар эзэмших, илүү хариуцлага хүлээх боломжтой болно гэсэн үг юм.

5. Сургалтад хамрагдаж, өөрийн чадвараа дээшлүүлэх

Олон талын авьяастай байснаар ажлын байрны олдоц ч дагаад өсөх болно. Тиймээс өөрийн авьяас, чадвараа дээшлүүлэхийг хүсэж байвал янз бүрийн сургалтад хамрагдаад үзээрэй. Ямар ч салбар байсан зүгээр л оролдоод үзэхэд буруудахгүй.

Зарим ажил олгогч ажлын байранд сургалтад хамруулан ажиллуулахад  бэлэн байдаг бол зарим нь аль хэдийн шаардлагад нийцсэн ажилтан авахыг эрмэлздэг. Дэлгэрэнгүй мэдээлэл олж авахын тулд ажлын зарыг сайтар уншаарай. "Шаардлага" болон "Боловсрол ба туршлага" гэсэн хэсгүүдэд гол анхаарлаа хандуулаарай.

6. Тухайн мэргэжлээрээ ажиллаж үзэх

Ажлын байрыг ерөнхийд нь оюуны болон биеийн хүчний гэж хуваагдаг. Оюуны хөдөлмөрт нягтлан, багш, эдийн засагч гэх мэт мэргэжил орох бол биеийн хүчний хөдөлмөрт тамирчин, цэвэрлэгч, хүргэлтийн ажилтан зэрэг ажил орно. Оюуны болон хүчний ажил аль алиныг нь хийж үзсэнээр өөрт тохирсон салбарыг олоход тустай.

7.Үргэлжлүүлэн хөгж, суралц

Зорилготой суралцах хэрэгтэй. Сурах нь чухал хэдий ч зорилгоосоо хазайсан,  хэрэггүй зүйлсийг сураад байж болохгүй. Тиймээс сурсан зүйлсээ бататгаж, өөрийгөө сорих шаардлагатай. Тухайлбал,

• Өөрийн сурсан зүйлээ бусад хүнд зааж өгөөрэй. Энэ нь сурсан зүйлээ дахин санахад, илүү сайн ойлгоход тусална.
• Сурсан мэдлэгээ ашиглан бусадтай харилцах. Ингэснээр тухайн зүйлийнхээ талаар мэдэхгүй зүйлээ олж мэдэх, илүү баттай болгоход тустай.
• Хариутай тест бөглөх. Ингэснээр алдсан тестийнхээ хариултыг тогтоох замаар алдаанаасаа суралцана.

Б.Сувданцэцэг