Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд орсон усархаг бороо Улаанбаатар хотыг эгээтэй л урсгачихсангүй. Автомашиных нь замаар дүүрэн ус, ундаа, архи, пивоных нь сав урсаад, ёстой л хот хогон дундаа өнжлөө. Энд, тэнд, хамаа замбараагүй бие зассан ялгадас нь борооны усаар урссаар хотын төвдөө ирлээ. Дутуу татсан тамхины иш, хог хаягдал нь машины нь дугуйнд наалдаад явж өглөө. Ийм нэг дүр зурагтай өнгөрсөн Улаанбаатарын гэр хорооллыг сурвалжлахаар бид Баянзүрх дүүргийн 27 дугаар хороо, Дарь-Эхийн хэсгийг зорилоо.

   Зам гэж тамтаггүй. Гудамж болгоноор нь борооны ус шаагьж, урсаад явган хүн явах аргагүй болжээ. Нялцганасан, шавар шалбааг, усан далай болсон замаар машинууд холхилдож, уул өөд гарч чадахгүй зогсоцгоож байв. Бидний очсон гудамжны дээхэн талд цагаан өнгийн приус маркийн автомашин шаварт суучихсан үзэж тарж байлаа. Идэр насны эмэгтэй, эрэгтэй хоёр машинаа түрээд, машины жолооч нь хаазлах тоолонд шавар үсчээд тэр хоёр ёстой муугаа үзэж байв. “Нэг, хоёрын гурав аа” гээд зэрэг хашхираад ч тэр гурвын хүч хүрэхгүй бололтой. Хэд хэдэн удаагийн давтамжтайгаар дээш нь түрсэн ч машин нь уул уруу гулгасаар л байлаа. Тэгсэн эмэгтэй нь “Өөр машин дуудъя аа. Яагаад ч гарахгүй юм байна” гээд замын хажууд гараа өргөөд зогслоо. Доороос өгсөж явсан жижиг тэрэгний жолооч жолооны хүрдээ мулт мулт мушгиад, өнөөх эмэгтэйн хажуу талын нүхэнд ирээд таг зогсчихлоо. Өнөөх эмэгтэй замд нь зогссоноос болоод хурдаа алдаж, хүчгүйдээд зогсчихсон нь тэр ажээ. Машинаасаа бууж ирээд, чанга чангаар яриад унав. Тэдний хажуугаар зөрж, тогтсон усыг тойрох гэсэн боловч үнэндээ харайгаад гарах газар олдсонгүй.

ЯЛГАДАС ДУНД ОРШИХ ГЭР ХОРООЛЛЫН АЙЛУУД

   Бидний ийн явах зуур зүсэрч байсан бороо зогсож, бараан үүл нүүв. Гэр хорооллын айлуудын модон жорлонгийн нүх усаар дүүрч, эргээрээ хальжээ. Борооны дараа гэр хорооллын мухар гудамжнаас үнэртэх үнэр гэж авах юм алга. Хэдэнтээ огиулж, бөөлжсөөр бид нойлынхоо усыг соруулж, хувин хувингаар нь зөөж байгаа иргэдтэй таарлаа. Цагаан өнгийн усны гутал өмссөн эмэгтэй, нэг гараараа ам, хамраа хараад, хувинтай ялгадсаа дээд айлынхаа муу усны нүх рүү асгаж байсан юм.

  Тэрбээр ярихдаа “Ярих юм алга даа. Ямар байдалтай байгаа нь тодорхой байгаа биз дээ. Нойл соруулах машин үнэтэй учраас арга буюу дүүгийнхээ хашаа руу нойлын усаа зөөж байна. Эрүүл орчинд амьдрах зэрэг дуусжээ. Харин урсаад явчихгүйг л хичээж байна. Энэ зуны анхны ширүүн бороо л биднийг ямар орчинд амьдарч байгааг тод томруунаар харуулж байгаа. Өчигдөр (уржигдар) биднийг яаж сүйдсэн гэж бодож байна. Хүчтэй шуурганы улмаас хашаа, нойл нураад, гэрээр дүүрэн ус урсаад хэцүү байлаа. Борооны дараах үнэр танар гэж авах юмгүй. Өмхий үнэртсэн гэр, хашаанд л амьдарч байна. Мянга соруулаад, соруулаад олон жил болчихоор нэмэргүй болчихдог бололтой. Хэдхэн минут орсон бороонд л ингэж сүйдэж байхад цаашид яана даа л гэж бодож зогсоно. Нөхөр маань өнөөдөр ээлжийн ажилтай байсан ч хашаа, хороогоо янзлах гээд явж чадсангүй. Ажилдаа явахгүй байна гэдэг чинь цалингүй, хэдэн хүүхэд маань идэх хоолгүй л гэсэн үг шүү дээ. Манай энэ хавийн айлуудын нойл усаар дүүрсэн. Бүгд л соруулж, ухуулж байх шиг байна. Ийм агаараар амьсгалахаар бид яаж эрүүл амьдрах билээ” хэмээн халаглан ярьсаар тэр нойлын усаа асгахаар дээд айлын хашаа руу алхлаа.

ТОГТСОН ШАЛБААГ, БОХИР УСАНД ХҮҮХДҮҮД ТОГЛОЖ БАЙВ

   Хогийн цэг бил үү гэж бодогдтол ойр орчмоос өмхий үнэр ханхалж, хажуугаар чихрийн цаас, уут, сүүний сав гэх мэт элдэв хог урсаж харагдана. Мөн хэд хэдэн айлын хашаа, нойл нуржээ. Их хэмжээний усархаг бороо ороход орой хэсгийн айлуудын хашааны хог үерийн усыг даган доод айлуудынхаа хашааг дүүргэдэг аж. Мөн нойлын бохир ус урсаж ирэх үе байдаг гэдгийг иргэд хэлж байлаа.

  Биднийг дээш алхаж байхад замын хонхорхойд тогтсон усанд бага насны таван хүүхэд тоглож байв. Уг ус нь уулын энгэрт байрлах айлуудын хашаанаас урсаж ирсэн аж. Хүүхдүүд бохирдолтой ихтэй усанд тоглоомоо хийж, хөл нүцгэн тоглох ажээ. Гар, хөлийнх нь бугуй, шуу, шилбэ цайрчихсан, машин зам дээр тоглох хүүхдүүдийг харж зогсох зуур зүүх талын хашааны бор хаалга онгойж, “Баяраа гэртээ ороорой” гэв. Хашааны хаалгаар гарч ирсэн эмэгтэй хүүхдээ шалбаагт тоглож байгаа гэдгийг мэдээгүй бололтой их л ууртайгаар “Чи ямар заваан юм бэ. Яагаад энд тоглож байгаа юм. гутал чинь хаана байна. Хурдан орж, гар, хуруугаа угаа” гээд хашхирав. Харин тоглож байсан хүүхдүүдийг “Наанаа тоглохоо боль. Наадах чинь заваан ус” гээд гэр рүү нь явууллаа.

  Тэр эмэгтэй хэлэхдээ “Усархаг бороо орсны дараа манай энэ хавь их заваан байдаг юм. Хүүхдүүдийг тэрийг нь мэдэхгүй усан дотор ороод тоглочихдог. Тэрнээс болоод бохирдож, гар, хуруун дээгүүр элдэв юм гарна. Борооны дараа урсаж ирсэн усанд бага насны хүүхэд тоглож харагдах нь элбэг. Айлын нойл болон хогтой холилдсон усанд тоглоход хэчнээн төрлийн нянгаар амьсгалж, ямар өвчин тусах магадлалтайг бодоход ч бэрх санагдана. Үнэхээр хэцүү шүү дээ. Хүүхэд юм болохоор мэддэггүй байх. Энэ байдал зунжин, намаржин үргэлжилдэг” гэсэн юм.

ИРГЭН Х.ГАЛАА: ШУУДУУ УХААД Ч НЭМЭРГҮЙ, ГЭР МИНЬ УСАНД АВТДАГ

     Хашааны булан бараадаж хажуугаар өнгөрөх машины дугуй руу хөлөө оруулчихгүйг хичээн удаанаар эргэн тойрны байдлыг ажиглан өгслөө. Дээшлэх тусам халтиргаа ихсэж, гутлынхаа өсгий шаварт зоогдож, явах арга багасаж байв. Ийн явсаар бид үерт автаж, гэрийнхээ тавилгыг хашаандаа, гэрийнхээ голд овоолсон айлд ирлээ. Уг айлд тэтгэврийн насны хоёр хөгшин амьдардаг ажээ. Уржигдар орсон борооноор  гэрт нь үер орж балрах дөхсөн гэнэ. Шөнө дөлөөр гэрийнхээ тавилгыг нааш, цааш зөөж ойрхон амьдардаг хүүхдийндээ очиж хоножээ. Биднийг очих үед гэрийнхээ хаяаг шуун, доторх дэвсгэрүүдээ гадаа дэлгэсэн байв. Гэрийн үүдээр ороход тавилга, хувцас, хэрэглэлүүдээ гэрийнхээ голд бөөгнөрүүлж тавьсан харагдлаа. Үерийн талаар гэрийн эзнээс асуухад “Манайх энд амьдраад олон жил болж байгаа, жил болгон л гэр усанд автдаг. Шуудуу ухаад ч нэмэр байдаггүй, хорооноос ч тоодоггүй юм. Одоо бараг дасаад байна, энэ жил харин ч бага бороо орж байгаа учраас сайхан тайван байлаа. Одоо ч бороо тасралтгүй ороод амар заяа үзүүлэхгүй бололтой. Уулын энгэрт газар авч, амьдарч байгаа нь бидний буруу л байх. Гэхдээ энэнээс өөр амьдрах газар олдохгүй байхад яалтай билээ дээ. Өнгөрсөн жил уг нь гэрийн буурь цутгаад, гүнгийнхэн шуудуу ухсан болохоор энэ жил гайгүй болов уу гэж найдаж байлаа. Нэмэр алга бололтой. Ширүүн орсон ганц борооноор л шөнө дөлөөр айл руу гүйж байгаа улс цаашид яахыг мэдэхгүй. Уулын ус ширүүн болохоор юу юугүй л бүгдийг нь хамаад явчих гээд байх юм” гэсээр гэрийнхээ эд хогшлыг янзлав. Тэр хоёр нар гарахаар гэрийнхээ эд юмсыг гаргаж хатаах санаатай байгаа гэнэ. Мөн борооны улмаас гэрлийн шон унаж, цахилгаан нь тасарчээ.

АВТОЗАМЫН УС ЗАЙЛУУЛАГЧ ХОГОНД ДАРАГДАЖ, ҮЕРИЙН УС ХАЛЬЖЭЭ

   Гэр хорооллын гудамжаар хэдэн үе дээшээ алхаж, уулын энгэрт хүрэхэд ийм байдалтай байлаа. Бид доошоо алхсаар, халтирч унахгүйн тулд хашаа налж явсаар Дарь-Эх чиглэлийн автозам дээр тулж ирлээ.  Авто замын хажуугийн ус зайлуулагч нь хогоор дүүрч, бөглөрчээ. Ус зайлуулагч хэзээ бөглөрсөн, борооны үеэр ойр хавь ямар нөхцөл байдалтай байгааг тодруулахаар замын хажуугийн дэлгүүрт орлоо.

    Баянзүрх дүүргийн 27 дугаар хорооны иргэн Ж.Эрдэнэбат “Хот тохижилтынхон өглөөгүүр машин замаа шүүрдэж харагддаг, өөрөөр энэ хавийг цэвэрлэдэггүй. Би энд амьдраад 20 гаруй жил амьдарч байна. Ус зайлуулах шугамыг нь дутуу хийсэн, хэсэгхэн байгаа газар нь бөглөрсөн, бөглөөсийг нь гаргадаггүй. Өчигдөр (уржигдар)-ийн борооноор машин зам болон айлын хашаагаар их хэмжээний ус урссан байдалтай байсан. Жил болгон үер буух үеэр хорооны дарга нарт гомдол гаргадаг, цааш нь уламжилна гэсэн хариу өгөөд өөр ямар ч дорвитой шийдвэр гаргаж байгаагүй. Засаг дарга солигдсоноос болоод ямар ч ажил урагшлахгүй байна” гэлээ.

     Уулнаас урсаж байгаа ус айлуудын хашаа, нойлоор дамжиж урссаар Сэлбэ голд цутгадаг гэнэ. Угтаа ус зайлуулах хоолой ахиухан, хүрэлцээтэй байсан бол голд цутгахаас нь өмнө арга хэмжээ авах ёстой. Хэсэгхэн орсон бороонд Улаанбаатар хотын гэр хорооллын айлууд муу дүн авлаа. Жилээс жилд энэ дүн улам муудсаар байна. Хотын аль ч дүүргийн гэр хороололд дээрх дүр зураг байгаа. Хаана, аль ч гудамжинд очсон ийм байдал угтана. 

Б.Хонгорзул