ШАГАЙН ХАРВААН ТҮҮХ, ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН

2022-07-11, 4554

Монголчуудын эртний тоглоом наадгайн нэг болох шагайн наадгай өдгөө үндэсний спорт болоод олон жилийг өнгөрүүлжээ. Шагай ашиглан олон төрлийн тоглоом тоглож болдог. Тэгвэл тэр дундаас үндэсний их баяр наадмын нэгэн төрөл нь шагайн харваа юм.

Шагайн харваа нь монголчуудын эртнээс нааш өв уламжлагдан ирсэн уламжлалт тоглоомын нэг төрөл юм. Шагайн харвааны сумыг анх малын болон зээрийн шилбэний яс болох шагайгаар хийж байжээ. Энэ сумаа хашлага хэмээн нэрлэх модон суурь дээр байрлуулан есөн тохой ойролцоогоор 4,72 метр зайд байрлах хасааг няслан онох ёстой. Шагайн харваа нь 2001 оноос эхлэн албан ёсоор Монголын үндэсний их баяр наадмын нэгэн төрөл болон зохион явагдах болсон.

Шагайн харвааны тухай сонирхолтой баримтууд

Шагайн харваа XIII зууны үед үүссэн бөгөөд эхэндээ хаад, ноёд өргөө зуураа зугаацдаг наадгай байсан гэлцдэг. Хожим ард түмнийх болж, эрчүүдийн цэц мэргээ сорьдог наадам болж өргөжсөн билээ.
Шагайн харваа халх, урианхай, боржигон гэсэн гурван төрөлтэй.
Тойргоор тоглодог болохоор шагайн наадмыг тойром хэмээн нэрлэсэн ажээ.
Шагайн харваа 2001 онд үндэсний их баяр наадмын нэгэн төрөл болж, албан ёсны дүрэмтэй болсон билээ.
Харвааны үеэр шагайчид асраа дэрвэтэл уухайлдаг аж. Дэмжигчдийн болон өрсөлдөгчдийн уухайлах нь түрлэгээрээ өөр юм. Өөрсдийн талынхны аялгуулаг уухайнд харваачийн цэц нэмэгддэг бол, эсрэг багийн огцом, хүчтэй уухайнд барьц алдаж мэдэх гэнэ шүү. Төв халхын уухай, Дөрвөд далай ханы, баяд, урианхай боржигин уухай гэж нутаг оронд арай өөр өөр байдаг ажээ.
Харвах хэрэгслийг хашлага, сум гэнэ. Хашлаган дээр сумаа тавьж байгаад нясалж харвана.
Хамгийн анх далны ясан дээрээс богийн шагай тавьж бөгцөг харваж эхэлсэн байна. Сүүлдээ хөгжин далны оронд хашлага шагай нь бугын эвэр болж, харин шагайн зурхайг авдрын тагаар орлуулан хасааг богийн шагайгаар төлөөлүүлж, зайг нь гэрийн босгоноос хоймор хүртэл 9 тохой хэмжээтэй болгосон гэдэг.
Хашлагыг халуун оронд ургадаг хар сэндэм, цагаан зандан модоор бэлтгэдэг ажээ. Мөн улаан зандан, хүрэн суман хашлага, буу, агар зандан тохой, говийн яшил зандан зурхай зэрэг ховор нандин шагайн хэрэгсэл хэрэглэх болжээ.
Сумыг нь яшил, хар суман, бугын эвэр, зааны ясаар хийдэг.
Яшил, зандан мод хоёр аз дууддаг, гурван тусгалтай эзэндээ сайн энерги дагуулдаг гэж монголчууд бэлгэшээдэг тул нутгаасаа гадагш зарах, гаргахыг цээрлэдэг учиртай юм гэнэ.
Харваачдын баг долоон тоглогчтой, зургаа нь харвана. Нэг багтай 80 минут орчим тоглох юм. Тэгэхээр багууд тойргоор өрсөлдөхөд харваачид өдөрт 10 цагийн турш сууж тоглох болно.
Шагай харваж байгаа хүнд зайлшгүй байх чанар бол тэвчээр, мэдрэмж хоёр юм. Мөн “Суудал суухад эвгүй, эсвэл гар хөлөрсөн үед тавьсан сум хясаагаа онохгүй. Өрсөлдөгчдийн уухайнд автвал бас л амжилтгүй болдог” байна. Харваач тоглож байгаа орчин, нөхцлөө мэдэрч, сэтгэл хөдлөлдөө бус оюун ухаандаа захирагдаж чаддаг байх хэрэгтэй юм.
Сум тавих үед харваач өрөг хүртэлх орон зайг тооцоолж, биеийн тэнцвэр, хурууны эвслээ олсон байх аж. Шагайн харваа нэг төрлийн бясалгал, дотоод сэтгэлгээний өрсөлдөөн гэлтэй.
Эрт дээр үед аль нэг нутагт гол ус бохиртох, ган тохиох, хүн, малын өвчин гарахад шагай харван домнодог байжээ.
Шагай харваж сурсан хүн нум сум харвахад бас орон зайгаа багцаалах, тооцох чадвар илүү байдгийг судлаачид тогтоожээ. Мөн Үндэсний баяр наадмын төрөлд орсон шагайн харваа өдөржин шөнөжин тоглохыг эс тооцвол биеийн эрүүл мэндэд сайн болохыг спортын анагаах ухааныхан тогтоожээ. Тухайлбал, нэг удаагийн тойромд оролцсон харваач 350-410 удаа босч суун, өдөр бүр 2,5-3 км газар явган явсан тооцоо гарчээ.
Үндэсний шагайн харваа ухаан төвлөрүүлэхээс гадна баг хамт олноо хүндэтгэх, нөхөрлөлийг батжуулдаг сайн талтай гэнэ.
Шагай харваа олон сайхан монгол эрчүүдийг зөв шийдвэр гаргаж оюун ухаан, хүч чадлаа төлөрүүлэхэд үеийн үед түшиг болсон гэдэгт эргэлздэггүй. Шагайн уухай шуранхайлж, оноо бүрэн, хараа хурц байх болтугай.

Иймээс шагайн харвааг монгол түмний эртнээс уламжлалтай соёлын өвөрмөц нэгэн төрөл гэж үзсэн учраас 2014 онд Юнеско-гийн “Хүн төрөлхтний соёлын биет бус өвийн төлөөллийн жагсаалт”-д бүртгэсэн нь уг тоглоом наадгай нь дэлхийн соёлын нэгэн болсон байна.

Шагайн харвааны хэрэгсэл

Хашлага: Суман, ум хар, зандан, агар, яшил, сэндэн зэрэг ховор үнэт модоор хийсэн зүйлийг харваачид барина. Хашлага гэдэг нь няслах сумаа дээр нь байршуулж, хасаа /шагай/-г онохоор чиглүүлэхэд зориулсан модон зэмсэг бөгөөд түүнийг ясаар болон цагаан өнгийн нийлэг эдээр янз бүрээр чимэглэдэг.

Сум: Сумыг байгалийн жамаар унасан бугын эврийн доод хэсэг /тав/-ээр дөрвөлжин, дугуй хэлбэртэй хийдэг. Сум нь харваач хашлаганд дээрээс түүнийг нясалж хасаа /шагай/-г оноход зориулсан зүйл.

Хурууны боолт: Харваач сум тавихын өмнө харвах хуруу /голдуу баруун гарын дунд хуруугаар харвана/-гаа нарийвтар арзгар даавууг цавуудаж бооно. Энэ нь сумаа нэг хэвийн мэдрэмжээр явуулахаас гадна халуун, хүйтэнд хуруу гөлчихгүй нэгэн жигд нясалж болох сайн талтай байдаг.

Хасаа /шагай/: Хасаа гэдэг нь хув, зааны соёо, бугын эврийн үзүүр зэрэг ховор зүйлээр урласан зүйл юм. Хасаа /шагай/-ны өндөр 1,3 см, урт-2,3 см, өргөн 1,6 см байх бөгөөд газраас 29 см өндөртэй зурхай дээр өрөх буюу хоёр хасаа тулгаж есөн тохой /1 тохой-52,5 см/ буюу 4м 72см газраас харваач хашлага дээрээс сумаа нясалж онох зорилготой юм.

Хана: Ханыг бугын эврийн үзүүрээр хийж ханатай харвадаг байсан.

Чавх: Харваачдын зэмсгийн дотор Чавх /дээр үед хавчаахай гэж нэрлэж байсан/-ыг хэрэглэнэ. Чавхыг мөн л хатуу сайхан модоор маш нарийн ур гарган хийдэг бөгөөд овоо, хараатай, нумтай. Сум нь хэлхээ сумтай мөрлөж бууддаг /харвадаг/ зүйл юм. Харваачид ихэнхдээ “буу” гэж нэрлэж заншсан байдаг. Чавхыг сүүлийн үед ховор хэрэглэдэг болсон бөгөөд голдуу настай харваачид тойрмын харваан дээр хэрэглэж байна.

Зурхай: Хасаагаа өрөх зориулалттай дөрвөлжин мод юм. Зурхайг агар, суман, сүүлийн үед үнэт мод ховордсоноос урд зүгийн хүрэн мод зэрэг сайхан өнгө, үнэртэй юм уу эсвэл маш хатуу модоор голдуу босоо ширхэгтэйгээр урладаг. Зурхайг “сэнтий” гэх тавиур дээр тавьдаг.

Аравч: Зурхайнаас ойсон сум ар талд буй аравч модонд хүрэхэд сайхан хүнгэнэсэн дуу гардаг хайрцаг юм. Энэ хайрцгийг “мод” гэж нэрлэж заншсан. Энэхүү мод дотроо зурхай, хасаа,тохой зэргээ хийж хадгалдаг.

Өрц /сэнтий/ : Зурхайг тавихад зориулсан дөрвөлжин суурь юм. Өрцийг хүрэн улаан өнгийн хамба хилэн мэтийн зузаан даавуугаар бүрж, урд талд нь үндэсний хээг урлаж наадаг.

Тохой : Мөн хатуу модоор урладаг дөрвөн талтай урт нарийвтар зүйл. Тохой нь өрсөн хасаанаас харваачийн гутлын өлмий хүртэлх зай /есөн тохой/ -г хэмждэг нэг ёсны уртын хэмжүүр юм. Тохойны урт нь 52,5 см байдаг. Мөн оносон хасаагаа тохой дээрээ өрдөг учир хоёр талын ач холбогдолттой зүйл юм.

Сандал /тулгуур /: Харваач бүр өөртөө тохирсон өндөр, нам хэмжээтэй хагас суухад тулгуур болохуйц, салгаж угсардаг сандал /тулгуур/ хэрэглэдэг. Дээр үед энэ сандал-тулгуур байгаагүй зөвхөн хөлөө нугалж сууж харвадаг байсан байна.

Байц: Хасаа өрж буй харваач, мөн сум тавиагүй харваач нар суухад зориулагдсан жижиг урт нарийхан хивс, ширдэг юм. Багийн хамт олон нөгөө багийн майхан, асарт очихдоо өөрийн байцыг авч очиж сууцгаадаг.

Уухай: Шагайн харваанд дээрх зэмсэг, хэрэгслийг хэрэглэээс гадна шагайн харвааны сүр сүлд болсон сүрлэг сайхан “Уухай” гэж байдаг. Мөн оносон харваачаа урамшуулдаг онооны уухай байхаас гадна харваачийн сум давах, дутахыг нь хасаа маллаж буй болон сум тавиагүй харваач нар уухайгаар удирдах тал ч бий. Сүрлэг сайхан уухайнд нөгөө талын сум тавих гэж байгаа харваач тэвдэх, гар хуруу нь чичрэх, олон жил харвасан хашир харваач хүртэл сум нь зурхай дээр хүрэхгүй болох, огт онохоо болих зэрэг сэтгэл зүйн хатан тэвчээр, маш нарийн мэдрэмжийг харваач болгоноос шаарддагаараа шагайн харваа нь нэг ёсны ямар ч хүн “гүйцэт сурдаггүй” тоглоом гэж ярьдаг.

ШАГАЙН ХАРВААН ТҮҮХ, ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН

АНХААР! Та сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууныг баримтална уу. Ёс бус сэтгэгдлийг админ устгах эрхтэй. Мэдээний сэтгэгдэлд ergelt.mn хариуцлага хүлээхгүй.