"Алтан унжлагат" тахиа жилийн зуны эхэн сард
тэнгэрт дэвшссэн өвөө П.Цог-д зориуллаа

                Шимтэй шаргал өвсөнд айргийн охь чангарч, намрын салхинд гэрийн өрх дэрвэнхэн байгаа гэнэ, манай нутагт. Манай нутаг гэдэг нь Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сум. Малчид малаа гүйцэт тарга тэвээрэг авхуулахаар Сант, Баянгол, Төгрөг, Тарагт сумын нутгаар оторлож байгаа сураг дуулдана. Үүнээс гадна малчид портер машиндаа хадуураа ачиж, хадлан хадахаар ногоо сайн гарсан уул уулсын амыг зорьсон гэнэ. Тиймээс би хадлан дээр өнгөрүүлж байсан гэрэлт өдрүүдээ эргэн санаж, энэхүү дурсамжийг бичиж сууна. Төрж, өссөн нутаг гэдэг хүн бүхний зүрх сэтгэлд уяатай байдаг. Тиймээс уншигч таны ч хамгийн нандин, гэгээн дурсамж нутагтай нь холбоотой гэдэгт эргэлзэх зүйл алга. Ингээд Эргэлт.мн мэдээллийн сайтын уншигч танд дурсамжаа хүргэе.

***

                2007 оны намар манай хот айлынхан “Малын тарга тэвээрэг гүйцэт авна” хэмээн эрдэнэт сүргээ туун Сант сумын зүг хөдөллөө. Өвөө бид хоёр бууриа сахиж, хадлангаа бэлтгэх хариуцлагатай үүрэг хүлээн үлдлээ. Мэдээж өвөө минь малчин хүн болохоор айрганд дуртай. Тиймээс бид хэдэн гүү, хоточ банхартайгаа нам жимхэн үлдсэн юм. Хот айлынхан маань биднийг үлдээгээд ийнхүү оторт явсны шалтгаан бол өвөлд өнөтэй өвөлжихийн тулд малдаа өөхөн тарга авхуулах зорилгоор таана, хөмүүл бараадуулж байгаа нь энэ. Нүүдэл явсны дараа нэг их хоосон мэдрэмж төрж, алсыг харахад Сүүл цохион уулс дээгүүр үүлс нүүж, Тогосын цагаан овооны орой зүүн урд зүгт торойж, салхи исгэрэх нь хүртэл уйтай байлаа. Нам жимхэн уулсын аманд тэнгэр ширтэж, булгийн хүйтэн уснаас шүдээ хага таштал залгилж, хов хоосноос ямар нэг зүйл хайх мэт өвөөгийн номхон хээр мориор хэсэг давхилаа. Наран жаргаж, тэнгэр улаан хаяа татуулан байх үед гэртээ очтол өвөө “Өдөржин галзуу хүн шиг юу хийгээд уулын орой дамнаж давхиад байгаа юм. Гүүний хөх чинэрч, унага нь харангадаж үхлээ” хэмээн халамцуухан хоолойгоор хэлээд саалийн хувингаа барьсаар гүүн зээл рүү алхчихав. Гүү сааж байх үеэр өвөө “Хүү минь маргааш Хүрэн хоолойгоос бэлтгэе. Тиймээс гүүгээ уяад яах вэ. Гол руу туугаад орхичих” гэв.  Өвөөгийн хэлсэн ёсоор адуугаа гол бараадуулж орхиод гэрийн зүг давхилаа. Тэнгэрт үй түмэн одод гялалзана. Харин уулсын дунд би өвөөтэйгөө хоёулхнаа. Гэртээ ортол өвөө галын дэргэд тамхи нэрээд сууж байв. Өдөржин ганцаараа уусан шимийн архи, айраг хоёртоо нэлээд халамцжээ. Түрүүхэн л загнаж зандраад байсан өвөө сайхан ааштай болчихсон “Миний хүү хоолоо идээд эртхэн амар” гэв. Би хоолой идчихээд “Өвөөгийнх нь нойр хүрэхгүй байна” хэмээгээд галын дэргэд суух өвөөд ойртоод “Та над шиг байхдаа ямар хүүхэд байсан бэ” хэмээн асуулаа. Өвөө тамхиа нэрж, хоёр литрийн савтай шимийн архинаас аягалж уугаад тооноор гэрэлтэх одтой тэнгэрийг ширтэнэ. Өвөөгөөс ханхийх дүнсэн тамхины үнэр энэ хорвоо ертөнцийн хамгийн гоё үнэр шиг санагддаг байж билээ. Одоо ч тэр үнэрийг би огт мартдаггүй. Тэр л үнэрт хайр, уужуу ухаан, аядуу тайван, өр нинжин сэтгэл шингэсэн мэт санагддаг.

Тэр хоёр нэг нэгэнтэйгээ ярихгүй ч гэсэн зүрх, сэтгэл, дотоод мэдрэмжээрээ ойлголцдог байсан гэдэгт би лав эргэлздэггүй. Үүнээс гадна өвөө номхон хээрээ өөр хүнд унуулах тун дургүй байлаа.

          Одтой тэнгэр ширтэж суусан өвөө намайг хараад “Эртхэн амар даа хүү минь. Маргааш хадлан дээр өвөө нь ямар хүүхэд байснаа ярьж өгье” гээд дээлээ нөмрөөд гарлаа. Хоточ банхар хол ойрын чимээ сонссон мэт үе үехэн хуцаж, салхины дуун хөвөрсөөр нэгэн үдэш өнгөрлөө.

                Хяруу унасан намрын сэрүүн өглөө. Номхон хээр морио тэргэнд хөллөөд Хүрэн хоолойн зүг галгиуллаа. Өвөө, бид хоёр замдаа “Оторт явсан хүмүүс зорьсон газраа хүрсэн болов уу” хэмээн ярилцаж, “Очоогүй бол тэнд л хоноглосон байх” хэмээн таамаглаж явав. Удалгүй бид зорьсон газартаа хүрч, тэргээ номхон хээрээсээ салгаж, ногтоо хүзүүнд нь эвхээд тавилаа. Унаган морь эзнээ явгалдаггүй гэдэг шиг өвөөгийн номхон хээр толгойдоо ногттой байхдаа эзнээ орхиод хаашаа ч явдаггүй байв. Энэ мориныхоо тухай өвөө “Хөгшин настай надад хань болох хувьтай хүлэг дээ” хэмээн өрөвдөнгүй ярина. Нээрээ л номхон зээр өвөөд минь хань болж яваа ганц унаа байлаа. Өвөө сумын төв явж, тэтгэврээ авахдаа, айл хэсэж шимийн архи хүртэхдээ, хонь хариулахдаа гээд дандаа л номхон хээртэйгээ явдаг байв. Тэр хоёр нэг нэгэнтэйгээ ярихгүй ч гэсэн зүрх, сэтгэл, дотоод мэдрэмжээрээ ойлголцдог байсан гэдэгт би лав эргэлздэггүй. Үүнээс гадна өвөө номхон хээрээ өөр хүнд унуулах тун дургүй байлаа.

Нарийхан, цахиртсан хоолойгоор аялах цаана л нэг инээдтэй санагдаж билээ

                Өвөө хадуур ирлэж дуусаад хамгийн өтгөн өвстэй газрыг зааж өгөөд “Энэ хэсгээс эхэлж хадъя” гэлээ. Тиймээс би иртэй хадуур барин хадаж эхлэв. Намрын хонгор салхинд найгах шаргал өвс хадуурын ирэнд цохиулан унаж, урьхан салхи үлээнэ. Газар, дэлхийг хучсан мөнгөн хяруу нарны халуун илчинд хатаж, тэнгэрт шувууд ганганан байлаа. Нэг хэсэг зогсохгүй өвс хадсан өвөө духныхаа хөлсийг арчаад, айраг ууж, тамхиа нэрээд суув. Хэсэг хугацааны дараа хоточ банхар хэлээ унжуулсаар давхин ирж, өвөөгийн хажууд хэвтлээ. Тамхи нэрж суусан өвөө дуран сунгаж, хол ойрын бараа тольдоно. Сүүл цохион зүүн дэнж хэдэн адуу харагдаж, үе үехэн хуй салхи дэгдэхээс өөр зүйлгүй нам жимхэн. Хэсэг хугацааны дараа өвөөгөөр хадуураа ирлүүлэхээр очтол айраг хийж өгөөд “Миний хүү жаахан амраад ав” гэв. Үг дуугүй хадуур ирлэж суусан өвөө гэнэт л  “Хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноровтой нэг анги байлаа. Тухайн үед манай сумын төв Сангийн далайн зүүн урд захад байсан юм. Биднийг сурч байхад сурагчийн дотуур байр дотроо галлагаатай, ай мөн ч хүйтэн байдаг байв. Өвөлдөө бол эсгий гутал, үстэй дээлтэй л өнжинө шүү дээ” хэмээгээд “Нутгийн бараа” дууг аяллаа. Нарийхан, цахиртсан хоолойгоор аялах цаана л нэг инээдтэй санагдаж билээ. Энэ бүхнийг ярьж, дуу аялсан нь хүүхэд насаа дурссаных юм болов уу, эсвэл намайг уйдаахгүй гэхдээ... 

                ...Тэгж байснаа өвөө номхон хээрээ эмээллээд “Өвөө нь шалавхан хариад ирье. Миний хүү ажлаа амжуулж байгаарай” гээд шогшуулж одов. Араас нь өдөржин өвөөг бараадсан банхар сүүлээ өргөж, хэлээ унжуулсаар шогшчихов. Ингээд морин тэрэг, савтай айраг, хадуурнаас өөр ханьгүй эзгүй уулын аманд ганцаараа үлдэв ээ. Ганцаараа үлдсэн надад өвс хадахаас залхуу хүрэм байв. Тиймээс уулын орой, тэнгэр ширтэж, элдэв юм бодон хэвтээд л байлаа. Бухалдсан өвсөө налаад хэвтэж байсан би унтаад өгсөн байв. Гэнэт морь тургилах шиг болоод сэртэл хэн ч ирээгүй байв. Иймд өвөөгийн захиасыг ирэхээс нь өмнө давуулан биелүүлэхээр өвсөө хадаж гарлаа. Наран жаргахаас урьтаж, бухалдаж орхив. Ингээд гэрийн зүг алхчихав. Тэгэхэд харьж явсан шиг урт хийгээд аймшигт зам надад тохиогоогүй.  Учир нь, “Харьчихаад ирье” гээд явсан өвөө ирэлгүй өдрийн хугас болсонд сэтгэл түгшин “Өвөөг энд тэнд мориноосоо унасан байх вий, бэртсэн байх вий, муу зүйл тохиолдоогүй байгаа даа” гэж бодох тусам за үл хорно. Ингэж бодох тусам номхон хээрийг бодон “Өвөө номхон хээртэйгээ байгаа цат алзахгүй дээ” хэмээн бодон харанхуйн дунд гүйсээр гэртээ ирэв.

Надад бол өвөө минь дэргэд байгаа нь, амттай чихэр авчирч өгсөн нь л хамгийн сайхан байлаа.

         Өвөө алга, харин банхар гэрийн хаяанд хэвтэж байв. Эзгүй уулын аманд ганцаараа, дээр нь өвөө эзгүй, хэрхсэн нь тодорхойгүй гэж бодохоос айдас төрж байв. Үе, үехэн хоточ банхар хуцах болоод л болино. Би гэдэг хүн гэрийн гадаа хөмөрсөн араг дээр суугаад өвөөг хүлээсээр. Хэсэг хугацааны дараа өвөөгийн найтаалгах, номхон хээрийн тургилах чимээ сонсогдлоо. Зүрх баяраар дүүр, тэнгэрийн одод өвөөгийн замыг улам тод гэрэлтүүлэх шиг санагдана. Өвөө минь ирлээ. Айлаар шимийн архи уугаад нэлээд согтжээ. Өвөө өврөөсөө чихэр гаргаж ирэн надад өгөөд “Өвөө нь ганц нэг айлаар оронгоо маргааш хоёулантай нь хамт өвс хадах фронт байгуулаад ирлээ. Хоёулаа биш, зургуулаа өвс хадна аа, маргааш” гэв. Түрүүхэн л айж, сандарч байсан миний нар гарч, чихрийн амтанд бялууран байлаа. Өвөө тамхи нэрж сууснаа “Миний хүү архи, тамхинаас хол яваарай. Би өвөө, эмээ дээрээ өссөн. Тиймээс их эрх танхи байлаа. Өвөө, эмээ дээрээ өссөн хүн юу хүссэн түүнийгээ авдаг. Миний хүү өвөөгөөсөө ялгаа юу байх вэ” гээд дуугаа хурааж, хэсэг чимээгүй суугаад унтахаар хэвтсэн сэн. Би тухайн үед өвөөгийн хэлснийг сайн ойлгоогүй. Надад бол өвөө минь дэргэд байгаа нь, амттай чихэр авчирч өгсөн нь л хамгийн сайхан байлаа.

                 Салхи исгэрч, одод гялалзан орчлонгийн нэгэн шөнө “Маргааш хадлангаа гүйцээнэ” хэмээн бодсоор өвөөгийн хажуугаар орон нам унтсан даа. Одоо бодоход, тэгэхэд л би өвөөгийнхөө өвөрт хамгийн гүн, хамгийн тайван унтсан ч юм шиг. Бас өвөө минь хүүгийнхээ ажлыг хөнгөвчлөх гэсэндээ найзуудынхаа хүүхдүүдийг хугас өдөр гуйсан тэр жилийн хадлан миний хамгийн анхны, хамгийн чухал ажил байж дээ ...