Колорадогийн их сургуулийн археологийн дэд профессор, куратор Уильям Тейлорын “The Conversation” цахим сэтгүүлд гарсан нийтлэлийг хөрвүүлэн хүргэж байна.

Би Колорадогийн их сургууль, Монголын үндэсний музей болон дэлхийн өнцөг булан бүрээс ирсэн эрдэмтэн, судлаачдын хамт Монголын хээр талд, мөснөөс ил гарсан, цухуйсан археологийн эртний олдворыг илрүүлж, шинжлэхэд хамтарч ажилласан юм.

-ӨНГӨРСӨН ҮЕЭ ОЙЛГОХУЙ-

Цаст оргил, мөсний хэсэг нь биологи болон соёлын ач холбогдол бүхий өнгөрсөн үеийг ойлгох хэрэгсэл болно. Монголын уулархаг газарт тус нутгийн эртний анчин аль эсвэл малчны хийж, хэрэглэж байсан биет өв олон байснаар зогсохгүй бүгдийг нь органик материалаар хийсэн байв.

          Өнгөрсөн үеийн түүхийг өгүүлэх археологийн өв нь урт хугацааны туршид элэгдэл, цаг агаарын нөлөөнд байсан ч өөрчлөлтөд орох нь ховор. Уулын ус, мөсөнд хаяж, алдагдсан биет өв нь гүн хөлдсөн учир олон зууны турш аюулгүй хадгалагдах боломжтой болсон аж.

Гэвч цаст өндөр уулс цаг агаарын эрс тэс уур амьсгалтай учир орчин үеийн судлаачдын төвлөрсөн төв цэгээс хол байдаг гэж хэлж болно. Энэ шалтгааны улмаас л хүн төрөлхтний түүхэнд томоохон хувь нэмэр оруулж болохуйц археологийн олдвор соёл өвийн бүртгэлд оролгүй хоцрогддог.

          Монголын Алтайн өндөр уулархаг бүс нутагт тус нутгийн ууган бэлчээрийн мал аж ахуйг батлах олдвор олдож байжээ. Үүнд дөрвөлжин булш, чулуун байшингийн туурь зэрэг үлдэж. Мөн археологичид Монголын талаас Муланы үед холбогдож болох “Бадас” дайчин эмэгтэйчүүдийн арас ясыг илрүүлсэн байдаг. 4-5 дугаар зууны үед хамаарах хоёр эмэгтэй дайчны араг ясанд шинжилгээ хийж, нэг нь 20 гаруй насны, нөгөө нь 50 орчим насны эмэгтэй байсныг тогтоосон.

          Харин манай хайгуулын багийнхан Монголын баруун нутагт орших нэгэн уулын хайлж буй мөсөн оройн хэсгээс амьтны үсээр нэхсэн олс олсон. Судалгааны эхний өдрүүдэд манай багийнхан хазаар аль эсвэл морины нэг хэсэг байж магадгүй гэж таамагласан. Тухайн олс нь хэдхэн өдрийн өмнө тэнд орхисон юм шиг харагдаж байсан ч, олсыг радиокарбон шинжилгээгээр оруулж 1500 гаруй жилийн настай болохыг нь тогтоосон юм.

          Зарим үед гарч ирэх археологийн олдворууд археологичдын өнгөрсөн үеийн талаарх таамгийг үгүйсгэх нь ч бий. Манай багийнхан Монгол мөсөн гол, мөсний хэсгүүдээс эртний жад, сум зэрэг агнуурыг олдвор, аргаль, хонь зэрэг ан амьтны араг ясны үлдэгдлийг илрүүлсэн. Дээр дурдсан олдворууд Монголын 3000 жилийн түүхэнд хамаарна. Энэ нь Монголын тал нутагт олон мянган жилийн турш Алтайн нурууны бүс нутаг бэлчээрийн аж ахуй, соёлын чухал хэсэг байсаар ирсэн болохыг харуулж байна. Гэвч орчин үед зохицуулалт муутай ан агнуурын улмаас Алтайн нурууны ховор, зэрлэг амьтдын тоо толгой цөөрчээ.

-30 жилийн хугацаанд Монголын нийт мөсөн бүрхүүлийн 40 хувь нь хайлсан-

          Гэвч бидний судалгааны ажил өөр нэгэн цаг хугацааны цаглашгүй хүчин зүйлд захирагдаж байгаа нь уур амьсгалын өөрчлөлт. Сүүлийн 30 жилийн хугацаанд Монгол Улсад байх нийт мөсөн бүрхүүлийн 40 хувь нь хайлсан болохыг хиймэл дагуулын гэрэл зургаар баталсан.

Цаг хугацаа урссаар...

Уур амьсгалын өөрчлөлтөд Номхон далайн баруун хойд хэсгийн бүс нутаг орчим дахь ширэнгэн ой шатаж, хээрийн түймэр Сибирийн арктикийг сүйтгэсэн. Дэлхийн дулаарал хүйтэн бүх нутагт хүчтэй нөлөөлж байна.

          Төв болон Өмнөд Азид орших олонх өндөр уулсын хайлсан мөсөнд одоог хүртэл археологичид судалгаа хийгээгүй. Мөсөн оргилууд хайлж, археологийн үнэт өвүүд ил гарахад судалгаа хийж чадаагүйн шалтгаан нь “Ковид-19” цар тахал дэгдсэнтэй холбоотойгоор 2019 оны зунаас хойш олон улсын төслүүд хэрэгжих боломжгүй болж, тэргүүлэгч их, дээд сургуулиуд археологийн тэнхимээ бууруулах, эрдэмтдийн цалинг бууруулах, цаашлаад тэнхимээ хаахад хүргэсэн юм.