Хүйсийн говийн адаг Шаргын говийн эхэн. Амсхийх чөлөөгүй хүйтэн хавсарга говийн бударганат бор талыг тэр чигт нь хийсгэчих шахан тачигнана. Цас багатай жил болоод ч тэр үү их говийн уудам тал нэлэнхүйдээ бараантана. Дүнсгэр говийг жилийн өдийд сэргээж, амилуулдаг цөөхөн зүйлийн нэг нь бөхөн. Гэвч хорь гаруйхан хоногийн дотор хоёр, гурван мянган бөхөнгөө “алдсандаа” их говь улам бүр бараантан байх шиг... Ийн бодол тээн бөхөнгийн орон гэгдэх нутгаар нэгээхэнтэй ч тааралгүй хоёр цаг гаруй давхисны эцэст хамт яваа хүмүүсийн нэг “Тэрийг хар аа, ашгүй дээ” гээд ухасхийв. Заасан зүгт нь цагаан тоос татжээ. Говь амилах шиг болж, их талын дунд зургаан цагаан тоос татсан нь зургаан бөхөн цахилж одсоныг илтгэнэ. Машины чимээнээр харваж одсон зургааг мялзангийн халдвар аваагүй учраас л ийн цовоо цахилсан биз хэмээн ярьж дуусаагүй байтал жолооч огцом тоормоз гишгэн зогслоо. Ташуурдах жавраас нөмөрлөх нь битгий хэл өчүүхэн ч нэмэр болохооргүй сэрийсэн давжаа загийн хажууд үргэж одох нь битгий хэл өндийх ч тэнхэлгүй янзага аахилан хэвтэж байв. Дэргэд нь очсон биднээс цочдосхийснээ толгойгоо өргөж үл дийлэн тийчлэх янзаганы хоёр нүднээс урссан нулимс, нуух дарайн хөлдөж, хойд хөл, цавь нь тэр чигтээ хар ногоон чацгаар будагдсан нь мялзан төст өвчинд дийлдэж буйг нь илтгэнэ. Их говийн заг, бударгана болгоноор салхины нөмөр хийн амь тийчлэн хэвтэж буй зуу зуун янзаганы нэг нь тэр. Түүнийг ингээд орхивол бусдадаа амьсгалын замаар халдвар тараана.

      Жавар тачигнасан хүйтэн талд хэзээ үхэхийг нь хүлээн суух боломжгүй тул зориулалтын уутанд хийгээд устгалын цэгт хүргэхээс өөр аргагүй. Энэ бол Шаргын говийн их тал эхлэхээс арваадхан километрийн цаана буюу одоогоор 3000 гаруй бөхөнгийн амийг авч одоод байгаа мялзан өвчний голомт Хүйсийн говийн нутаг. Хүйсийн говьд өнгөрсөн оны байдлаар 6000 гаруй бөхөн байсан бол өдгөө тал нь үрэгдээд байгаа. Харин ажлын хэсгийнхэн одоогоор эрүүл хэмээн тооцож буй Шаргын говь руу өвчтэй, халдвартай бөхөнг нэвтрүүлэхгүй, эрүүлийг халдварын голомт руу оруулахгүйн тулд эргүүлийн есөн пост гарган байнгын үргээлгэ хийж байгаа юм. Гэхдээ эх болон бусдаасаа тасарч хоцорсон түрүүчийн янзага мялзан өвчний аюул Шаргын говийн хаяанд ирсний дохио. Одоо хамгийн чухал нь Шаргын говьд эрх дураараа бэлчиж буй 5000 гаруй бөхөнд халдвар тараахгүй байх юм. Хэрвээ энэ бүсэд халдвар орвол монгол бөхөн тэр чигтээ үгүй болох эрсдэлтэй.

Ташуурдах жавраас нөмөрлөх нь битгий хэл өчүүхэн ч нэмэр болохооргүй сэрийсэн давжаа загийн хажууд үргэж одох нь битгий хэл өндийх ч тэнхэлгүй янзага аахилан хэвтэж байв. Дэргэд нь очсон биднээс цочдосхийснээ толгойгоо өргөж үл дийлэн тийчлэх янзаганы хоёр нүднээс урссан нулимс, нуух дарайн хөлдөж, хойд хөл, цавь нь тэр чигтээ хар ногоон чацгаар будагдсан нь мялзан төст өвчинд дийлдэж буйг нь илтгэнэ

     Дэлхийд нэн ховор, хэдэн зуун сая жилийн тэртээгээс өдгөөг хүртэл тэсэж үлдсэн цор ганц амьтан хэмээгддэг монгол бөхөнгийн сүрэгт учирсан халдварт өвчний аюул, эрүүлийг нь хамгаалж, сэргийлэхийн тулд Засгийн газар хийгээд орон нутгийн албан хаагчид, ард иргэд хэрхэн ажиллаж байгааг сурвалжлахаар Говь-Алтай аймгийг зорьж очоод байгаа нь энэ. Шадар сайдын тушаалаар байгуулагдсан Ажлын хэсгийнхний шийдвэрээр нийт бөхөнгийн 90 орчим хувь нутагладаг тус аймгийн Байгаль орчны газраар ахлуулсан ажлын хэсэгт 298 сая төгрөг хуваарилсан билээ.

298 САЯ ТӨГРӨГИЙН СУРАГ БУЮУ МОНГОЛ БӨХӨНГ ЗЭЭЛЭЭР ХАМГААЛЖ БАЙНА

       Засгийн газраас хөрөнгө мөнгийг нь шийдсэн учраас үхсэн бөхөнгийн сэг зэмийг устгах, өвчтэй бөхөнгөөс дээж авах, хөрс, ус, сэг зэмээр дамжин малд болон, бусад амьтанд халдварлах эсэх, халдвартай бүсээс эрүүл бүс рүү бөхөн оруулахгүй байх зэргийг асуудалгүй шийдэж байгаа хэмээн тооцоолж байсан минь бодит байдал дээрээ өөр байв. Учир нь энэ сарын 18-ны өдөр Засгийн газрын хуралдаанаар төсвийг нь шийдвэрлэсэн Засгийн газрын тогтоол өнөөдрийг хүртэл хэрэгжээгүй байна. Тодруулбал, Засгийн газраас шийдвэрлэсэн мөнгө орон нутгийн дансанд өнөөдрийг хүртэл шилжиж ороогүй байгаа юм. Энэ талаар албаныхан “Засгийн газрын тогтоол гарсан ч баталгаажихад тодорхой хугацаа шаарддаг. Мөн Сангийн яаман дээр уг төсвийг хянаж, тодорхой шалгуур, дүрэм журмын дагуу мөнгийг шилжүүлнэ. Энэ ажил хийгдэж байгаа” гэсэн юм.  Өөрөөр хэлбэл, хамгийн чухал, шаардлагатай зүйл болох санхүүжилт шийдэгдээгүй нь орон нутгийнхны хувьд том бэрхшээл болж байв. 

     Гэхдээ тэд мөнгө орж ирэхийг хүлээгээд суусангүй. Сум орон нутгийн худалдаа, үйлчилгээний байгууллагууд, ард иргэдтэй зээлийн гэрээ байгуулан ажиллаж байлаа.  Энэ талаар Говь-Алтай аймгийн Байгаль орчны газрын дарга Д.Батмагнай “Аймгийн Засаг даргын захирамжаар бөхөнгийн нутагладаг халдварын голомтот болон эрүүл бүсэд хорио цээрийг дэглэм тогтоон ажиллаж байна. Мөн Засгийн газрын тогтоолоор бөхөнгийн мялзан өвчинтэй тэмцэх, үхсэн бөхөнгийн сэг зэмийг устгах, булах, халдваргүйжүүлэлт, ариутгал хийх, эрүүл бөхөнг хамгаалах, тусгаарлахад зориулан манай аймагт 298 сая төгрөг төсөвлөхөөр болсон. Одоогоор уг санхүүжилт орж ирээгүй байна. Гэхдээ бид санхүүжилт хүлээвэл бүх бөхөнгөө мялзангаар алдаж мэдэх эрсдэлтэй тул шаардлагатай бүх арга хэмжээг өөрсдийн эрх, үүргийн хүрээнд авч, хэрэгжүүлж байна. 

      Одоогоор Хөхморьт, Баян-Уул, Дарви, Шарга, Тонхил, Төгрөг, Халиун суманд устгалын найм, эргүүлийн есөн пост ажиллуулж байна. Үүнд шаардлагатай бүх зардлыг орон нутгийнхнаас зээлийн гэрээ байгуулан шийдвэрлэж байна. Тухайлбал, эргүүл болон устгалын цэгт ажиллаж байгаа хүмүүсийн хоол, хүнс, шаардлагатай шатахуун түлш, түлээ, нүүрс, хэрэгтэй багаж, хэрэгсэл гээд бүгдийг нь гэрээ байгуулан зээлж байгаа” гэсэн юм. Ийм байдлаар бөхөнгийн сүргийг тэр чигт нь сүйдэхээс хамгаалж, үхсэнийх нь сэг зэмийг даруй цуглуулж, булах ажлыг биднийг очихоос хоёр хоногийн өмнө эхлүүлсэн байв. 

МЯЛЗАНГИЙН АЮУЛЫН ХАЖУУГААР АШИГ ХАЙГЧИД ЭРҮҮЛ БӨХӨНГ БУУДАЖ, ЭВРИЙГ НЬ АВЧ БАЙНА

     Мялзангийн улмаас халуурч, дагжин чичрэхийн зэрэгцээ хөдлөх ч тамиргүй болсон янзагыг уутлах үеэр бидэн дээр мотоцикльтой хүмүүс ирсэн нь эргүүлийн хоёрдугаар цэгт ажиллаж байгаа залуус аж. Тэд “Урд шөнийн шуурганд гэр маань нурчихсан. Бид гэрээ босголцчихоод хэдэн бөхөн харагдахаар нь үргээхээр ирлээ. Урд шөнө энүүхэн хойно нэг бөхөнг алаад эврийг нь аваад явчихсан байна. Гэгээ тасрахаас өмнө явахад юу ч байгаагүй мөртлөө өглөө эрт явтал үхсэн бөхөн байсан. Эрүүл, мялзангийн шинж тэмдэггүй бөхөнг эврийг авах гэж л буудсан бололтой. Хоёр мотоциклиор хөөсөн мөр байна. Хэрвээ өвчнөөр, өөр шалтгаанаар үхсэн бол шөнийн харанхуйд хэн ч энэ жалганд ганц эр бөхөн үхсэнийг мэдэж ирж, эврийг нь авахгүй шүү дээ. Тэгэхээр энэ зориуд хийсэн зүйл байх. Бид эргүүлд гараад хоёр хонож байна. Уг нь бөхөн үхэх нь гайгүй байсан юмсан. Энэ янзага хаанаас гараад ирэв ээ” хэмээгээд бидэнд эврийг нь авахаар буудсан байж болзошгүй бөхөнгийн байгаа газрыг замчилсан юм. Эргүүлийн хоёрдугаар постын гэрээс арав хүрэхгүй километрийн зайд байх жалга руу өнгийгөөд ортол арав гаруй тас бөхөнгийн сэг зэмэн дээрээс нисэн холгүйхэн очиж сууцгаав. Залуус “Хэдхэн минутын өмнө бүтнээрээ байсан юм. Тас хамгийг нь идчихэж. Гэхдээ нүд, цавийг нь хар. Өвчний шинж тэмдэг байхгүй. Эврийг нь сурмаг гэгч нь авсныг харж байгаа биз. Эсгий гуталтай хоёр хүн байгаа юм” гээд толгойг нь өргөж харуулав. 

       Түүнчлэн тэд “Орон нутгийн иргэдэд мялзан өвчинтэй бөхөнгийн эврийг авбал өвчний вирус үс, шүлсээр нь дамжин хувцас, хунарт нь наалдах эрсдэлтэй гэж сануулсан учраас өвчтэйнх нь эврийг авч чадахгүй өвчнөөр далимдуулан эрүүлийг нь хөнөөх явдал их байгаа бололтой. Өчигдөр л гэхэд манай аймгийн нэгэн сумын насаараа байгаль хамгаалагч хийсэн хүний хүүхэд 78 эвэр Улаанбаатар руу оруулж, зарах гэж яваад цагдаагийнханд баригдсан байна лээ. Мөн өөр бас нэг суманд ийм маягаар үхсэн бөхөн хэд хэд байгааг бид хоорондоо утсаар мэдээлэл солилцсон” гэсэн юм.

"ДЭЛХИЙД ГАНЦХАН МОНГОЛ БӨХӨНГӨӨ АВАРЧ ҮЛДЭЭХ АЖИЛД ДАЙЧЛАГДАЖ БАЙГААГАА ӨНДӨР ХАРИУЦЛАГА ГЭЖ БОДОЖ БАЙГАА"

       Ингээд эргүүл хэрхэн хийж байгаа талаараа Халиун сумын иргэн Б.Болд “Эргүүлийн постод тухайн сум, орон нутгийн байгаль хамгаалагчаас гадна гурван эрэгтэй хүн байрлаж, хоёр мотоцикльтой ээлжлэн эргүүл хийж байна. Өвлийн цаг болохоор дулаалгатай, тохитой гэр олдохгүй олдсон  нь энэ. Бид өдөрт нэг мотоцикльд таван литр шатахуунаар эргүүл хийх нормтой. Гэрээсээ хааш хаашаа 15 километрт эргүүл хийж, эрүүл бүсээс халдварын голомттой, халдвартайг эрүүл бүс рүү оруулахгүйгээр хоёр тийш нь үргээж байна. Гэхдээ бөхөнгийн тоо толгой эрс цөөрсөн нь мэдэгдэж байна. Өмнө нь өдийд энүүгээр сүрэг сүргээрээ бэлчиж байдаг байсан бол одоо цөөн тооны хэдийг л нааш, цааш нь үргээсэн байдалтай байна. Малчдын яриагаар бөхөн айл бараадаж, эсвэл уул руу нөмөр газар очиж үхэх нь их байна гэсэн” гэв. Тэд зуухаа улайстал гал түлсэн ч гэр нь дулаацах нь битгий хэл бүлээцэхгүй байгааг “Өдөр ч гайгүй ээ. Шөнө бол гэр нэвт салхилна. Гэхдээ дулаалах, тохь тухтай байх арга бодно оо. Бид хүний юм хийж өгч байгаа биш шүү дээ. Дэлхийд ганцхан монгол бөхөнгөө аварч үлдээх ажилд дайчлагдаж байгаагаа өндөр хариуцлага гэж бодож байгаа. Үр хойчдоо бөхөнгийн сүргийг үлдээх нь бидний үүрэг” гэсэн юм. Тэд нэг өдрийг 12 мянган төгрөгийн урамшуулалттайгаар ийн эргүүл хийж байгаа юм. Хүйсийн говиос Шаргын говь руу бөхөн бэлчээрлэж ордог хоёр зам байдаг бөгөөд тэнд ийм маягаар нийт есөн эргүүлийн цэг байрлуулж, байнгын үргээлгэ хийлгэж байгаа нь энэ. 

МЯЛЗАНГИЙН УЛМААС 4600 ГАРУЙ БӨХӨН, 22 ХАР СҮҮЛТ, НЭГ ЯНГИР ҮХЭЭД БАЙНА

       2017.01.28-ны өдрийн байдлаар Говь-Алтай аймгийн хэмжээнд 3000 гаруй, Ховд аймагт 1356 бөхөн үхээд байгааг албаныхан мэдээлсэн юм. Мөн мялзан өвчнөөр бүгд үхсэн нь тогтоогдоогүй ч бөхөнгийн сэг зэмийг цуглуулах ажлын хэсгийнхэн 22 хар сүүлтийн сэг зэм олсон гэж байв. Өөрөөр хэлбэл, өдөр ирэх тусам уг өвчний улмаас үхэх бөхөн, бусад амьтны тоо толгой нэмэгдсээр байв. Түүнчлэн үүнээс хоёр хоногийн өмнө Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул суманд янгир өвчилсөн байсныг олж, мялзангийн халдвар авсныг мэргэжлийн байгууллагаас тогтоосон гэсэн юм.

       Биднийг дээрх постод очихын өмнөхөн НҮБ-ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллага, Дэлхийн мал, амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын удирдамжаар манай улсад ирсэн, Их Британийн Хатан хааны мал эмнэлгийн их сургуулийн профессор, мал, зэрлэг амьтны их эмч Ричард Кок тус аймгийн нөхцөл байдалтай танилцаж, өвчилсөн бөхөнгөөс дээш аваад явсан байв. Тэд Ричард Кок эмч “Мялзан амьд мал, амьтан нь вирус тараагч. Үхсэн бөхөнгөөс халдвар тархахгүй. Энэ өвчний вирус гадаад орчинд тэсвэргүй, 99.9 хувь нь малаас малд дамжина. Магадгүй мал, зэрлэг амьтан ундаалдаг уст цэгүүдээр халдвар тархах эрсдэл байхыг үгүйсгэхгүй. Казахстанд болсон бөхөнгийн хорогдлын байдлаас харвал нийт бөхөнгийн 60-80 хувь нь хорогдох магадлалтай. Үүнээс ч давах эрсдэл байна” гэж ярьж байна лээ. Хэрвээ энэ үнэн бол Засгийн газар, холбогдох газрууд хөрөнгө шийдсэн гээд хараад суух биш эрүүл бүсэд байгаа бөхөнгүүдийг авран хамгаалах талаар өөр бодлого хэрэгжүүлэх,  арга зам хайхгүй юм байх даа. Бид хэдий чадах чинээгээрээ хэцүү нөхцөлд ажиллаж байгаа ч гэсэн дийлэнхийг нь үхүүлчихвэл хэцүү шүү дээ ” гэв.  Эндээс бид бөхөн мялзан өвчнөөр хамгийн их хорогдож буй Хөхморьт сумыг зорилоо.

Үргэлжлэл бий.

2017 оны хоёрдугаар сар.