Баянхошуу боомтоос гараад давхилаа. Боомтын хашаанаас эл хуль харагдах Ялалт багийг чиглээд давхиж байтал хятад мотоцикл унасан эр зам хөндөслөөд хар хурдаараа хойшоо давхиж байхтай таарав. Өнөөх залуу муухай хашхираад, нэг гараа савчуулаад, ойж буугаад, нүүрээ байн байн дараад л яваад байх. Хэдэн адуу нь Халх голыг чиглээд давхичихжээ. Тэр залуу адуугаа хилийн зурваст ойртуулахгүй гэсэндээ амь тэмцээд давхиж явсан нь тэр юм байна лээ. Гэхдээ аюул юу юугүй ойртоогүй бололтой. Хэрэв айлын хариулагагүй мал хилд дөхсөн бол заставынхан тэр дор нь арга хэмжээ авдаг гэнэ. Хамгийн сонор сэрэмж өндөртэй, иргэдийн амь нас, эд хөрөнгийг болзошгүй аюулаас урьдчилан сэргийлж, авран хамгаалж байгаа энэ багийн баатрууд нь хилчид бололтой.

      Баянхошуу боомтыг бараадан амьдрах Ялалт багт хүний хөл татарчээ. Нам жимхэн буйд тосгонд хүн байхгүй байна уу гэлтэй.  Хэдхэн жилийн өмнө нь боомтоор хил нэвтэрч, худалдаа наймаа эрхэлж, БНХАУ-ын Амгаланбаатар, Хөлөнбуйр хотод ажил хийж, ахуй амьдралаа залгуулдаг байсан багийнхны амьдрал цар тахлаас хойш хэцүүхэн байдалтай байгаа гэнэ. Тэгээд багийн зарим айл өрх төв суурин газар руу ажил хийхээр гэрээ ачаалаад явцгаажээ. Улаанбаатар хотоос 1000 орчим, Дорнод аймгийн төвөөс 300 гаруй, Халхгол сумаас 60 км-ийн зайд байрлах  Ялалт багийнхан биднийг нам жимхэн угтлаа.

ЯЛАЛТ БАГААС УЛСЫН АВАРГА МАЛЧИН “ТӨРЖЭЭ”

       Цагтаа сумын төв хэмээн цалгиж явсан эл багт 900 гаруй иргэн бүртгэлтэй байдаг гэнэ. Иргэдийн амьжиргааны гол эх үүсвэр нь буйр нуураас загас агнах, мал аж ахуй эрхлэх аж. Хамт явсан нутгийн хүмүүс “Монгол Улсын гурван сая дахь иргэнтэй чацуу, хэдхэн цаг, минутын зайтай төрсөн хүүхдэд өгсөн байшин” гээд эзгүй шавар цагаан байшинг зааж байна. “Аав нь 2016 онд байшингийнхаа найрыг хийж, хүүхдээ ёслол төгөлдөр хүлээж авна, найзууддаа загас шарж өгнө гэж хэлээд, буйр нуур руу явсан ч харамсалтай нь завьтайгаа нууранд живж, амиа алдаж байсан. Харамсалтай осол болсон шүү. Дөрвөн сайхан залуу Буйр нууранд амиа өгч, үр хүүхэд нь өнчрөөд үлдсэн. Манай Буйр нуур үе үе хүний амь аваад байдаг. Гэхдээ 2016 оноос хойш осол аваар болоогүй сайхан тогтуун байгаа” хэмээн үргэжлүүлэн ярих ажээ.

        Биднийг очих үеэр амралтын өдөр таарч, дээрээс нь хэдхэн хоногийн өмнө Ялалт багаас Улсын аварга малчин “төрж” багийн удирдлагууд төв суурин газар руу яваад эзгүй байлаа. Нутгийн иргэд “Халхгол сумын Ялалт багийн малчин Рагчаагийн Балжинням гэдэг хүн Улсын аварга малчин болсон доо. Мөн ч олон жилийн хөдөлмөр шүү дээ. Зүүн хязгаараас, тэр дундаа манай багийн хүн хөдөлмөрөө үнэлүүлсэн нь сайхан байна” хэмээн баярлаж, бахархах ажээ.

“ӨРГӨН ХЭРЭГЛЭЭНИЙ БАРААНЫ ҮНЭ ТЭНГЭРТ ХАДСАН”

       Ялалт багт сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, Хаан банк, зоогийн газар, зочид буудал, шатахуун түгээх станц гээд байхгүй юм байхгүй. Харамсалтай нь, энд амьдрах иргэдийн тоо өдрөөс өдөрт буурч, суурин байх айл ховор болжээ. Ажлын байр байхгүй, суурин газраас алслагдсан, өргөн хэрэглээний барааны үнэ тэнгэрт хадаж, иргэдийн амжиргаанаас хэд дахин их болсон гэх шалтгаанаар айлууд зундаа л ирдэг гэнэ.

Нутгийн иргэн “Манай Ялалт баг Халхгол сумын голлох багийн төв. Зундаа хүн хөдөлгөөн ихтэй байдаг юм. Буйр нуур руу явж байгаа аялагчид манай багийн төвөөр дайрч, үйлчилгээ авдаг. Алслагдсан сум учраас өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ тэнгэрт хадсан. Багийн төвөөс ойр зуурын хэрэглээний хүнсээ л авна уу гэхээс өөр худалдаа эрхлэх боломжгүй. Гэхдээ ч зарим суурин байдаг айл нь авахаас өөр аргагүй байдаг байх. Улаанбаатарын үнээс гурав, дөрөв дахин их. Аймгийн төвийн үнэнээс хоёр дахин, сумын төвийн үнэтэй л адилхан байна шүү дээ. Багийн төвийн дэлгүүрээс 100 мянган төгрөгт тав, зургаахан ширхэг юм авна. Иргэдийн гол авдаг гурил, будаа, саван, бок, тамхи зэрэг ямар үнэтэй гэж санана” гэсэн юм.

        Гурван жилийн өмнө эл багийнхан аймаг, сумын төв рүү явдаггүй байжээ. Харин боомттой хил залгаа орших БНХАУ-ын Амгаланбаатар хот руу очиж, хүнсээ авч, худалдаа наймаа эрхэлдэг байсан гэнэ. Ялалт багаас Амгаланбаатар хот 22 км-ийн зайтай. Багийн иргэд тусгай үнэмлэхээр хил нэвтэрч, чөлөөтэй гарч, ордог гэнэ.

“АМГАЛАНБААТАР ХОТЫГ МОНГОЛЧУУД ХӨГЖҮҮЛСЭН”

        Амгаланбаатар хотод Монгол хоолны газарт ажилладаг байсан гэх эмэгтэйтэй уулзлаа. Тэрбээр Амгаланбаатар хотод ажиллаж байгаад, ковид гарсны дараа татан гаргалтаар багийн төвдөө иржээ. Өөрөөр хэлбэл, гурван жил ажилгүй байгаа гэсэн  үг.

       Тэрбээр “Амгаланбаатар хотыг монголчууд хөгжүүлсэн дээ. Халхголд тавигдсан гүүрний дараа л энэ хот босож эхэлсэн. 10 гаруйхан жилийн дотор 40 гаруй мянган хүн амтай хот болчихсон байдаг. Гэтэл 90 гаруй жилийн түүхтэй манай багийн төвийн хөгжил өдрөөс өдөрт буурч байна. Зөвхөн зундаа л хүмүүс амьдардаг боллоо шүү дээ. Амгаланбаатар хот анх хэдхэн ширхэг шавар байшинтай байлаа. Монголчууд очиж худалдаа наймаа эрхэлнэ. Ихэнхдээ өргөн хэрэглээний бараа, хүнс, жимс, ногоо авдаг байсан. Багийн иргэд оруулж ирсэн хүнсээ аймаг, хот руу явуулж, дамлаж зардаг байсан гээд боддоо. Багийн төвийн иргэдийн олонх нь хилээр гарч, худалдаа эрхэлдэг байсан. Наймаа эрхлэхгүй юм гэхэд өөрсдийн хэрэглээний хүнс, хувцас, цахилгаан бараагаа Амгаланбаатар хотоос авчихдаг байлаа. Залуучууд хил гараад, хоолны газар, зочид буудал, аж ахуйн үйлдвэрт 21 хоног ажиллана. Долоо хоног гэртээ амарч байгаад буцаад ажилдаа явна. Зарим нь амардаг ч үгүй байсан байх. Анх Амгаланбаатар хотод зарагдаж байгаа хүнс, бараа, материал маш хямдхан үнэтэй байлаа. Сүүлийн жилүүдэд үнэ нь огцом өссөн. Хэд хоног хил хаалттай байж байгаад монголчууд хилээр нэвтэрлээ гэхэд л хятадууд үнээ хэд дахин нэмчихдэг байсан. Анхандаа тэндээс цахилгаан бараа зэргийг авахаар асар хямдхан, Хятадын гаалиар гарахад татвар бараг л авдаггүй байлаа. Хачирхалтай нь, Монголын гаалиар ороход бараг л цахилгаан бараанаасаа илүү өндөр үнэтэй татвар авдаг. Хоёр улсын харилцан адилгүй татвар, үнэ өсөлтийн дунд иргэд худалдаа наймаа эрхлээд болоод л байсан. Хил хаагдсанаар энэ бүх боломж байхгүй болсон. Хүмүүс ажлын байргүй болчихлоо гэсэг үг шүү дээ. Одоо удахгүй хил нээгдэх сураг байна лээ. Тэгэхээр багийн төв хүнтэй болж магадгүй” гэсэн юм.

ЯЛАЛТ БАГИЙНХАН ХЯТАДАД ОЧИЖ ТУСЛАХ МАЛЧИН ХИЙДЭГ БАЙЖЭЭ

         Ялалт багийнхны өөр нэг гол ажлын байр нь туслах малчин гэнэ. Багийн төвийн иргэд БНХАУ-ын Амгаланбаатар, Хөлөнбуйр аймагт очиж, туслах малчин хийдэг байжээ. Цалин өндөр, хийх ажил бага, эрсдэлгүй учраас туслах малчин хийхэд асуудал байдаггүй аж.

       Нутгийн малчин “Хятадууд өөрийн эзэмшлийн талбайтай. Талбайгаа төмөр хашаагаад хашаалаад, малаа бэлчээнэ. Манай монголчуудыг туслах малчингаар авах дуртай. Мал нь ийш, тийшээ бэлчээд, алга болчихно гэж байхгүй болохоор амар шүү дээ. Эдлэн газарт нь бэлчээгээд, өвс тавьж өгөөд, худгаас ус татаад л байж байна. Өвөлдөө мал нь паартай байшин дотор байдаг. Тэжээлийг нь өгөөд, арьс үсэнд нь анхаарна. Мал төллөх үеэр хүн төрүүлж байгаа юм шиг л болно. Хийх ажил бараг л байхгүй учраас биед амар. Хятадууд монголчуудыг гэр бүлээр нь авч, ажиллуулах сонирхолтой байдаг. Хамгийн гол нь тогтвортой байх нь чухал юм байна лээ. Даанч хил хаагдаад монголчуудыг татаад авчихсан. Хятадын талд ажиллах хүнгүй ажлын байр, монголд ажиллах хүчин байгаад л байна даа. Хил хурдан нээхийг л хүсэн хүлээсэн хүмүүс байна шүү дээ. Нэгэн цагт Монгол малчинд туслах хүн олдохгүй байсан л гээд бод. Монгол малчдын олгох цалин бага, хятадуудынх хоёр дахин өндөр шүү дээ. Тухайн цаг үедээ туслах малчингийн цалин 2-3 сая төгрөг байсан” гэв.