Классик физикийн үүднээс “Хориотой муж” гэж нэрлэгддэг “Квант хонгил (quantum tunneling)” дотор электрон буцаж ойх, сарниж байгаа үзэгдлийг анх удаа олж илрүүлсэн физикч Х.Цэндсүрэнтэй ярилцлаа.

-Танд энэ өдрийн мэнд хүргэе. Квант механикийн түүхэн нээлт хийсэн талаар мэдээлэл гарсан байсан. Та яг ямар нээлт хийсэн юм бэ?

                -Квант механикт квант туннелийн эффект гэж байдаг. Энэ нь аливаа эгэл бөөмс потенциал саадыг нэвтэрч гардаг үзэгдэл. Үүнийг энгийн үгээр тайлбарлавал таны өмнө зузаан хана байна гэж төсөөлье. Тэр хананы цаана гарахын тулд бидний мэддэг энгийн классик физикийн ойлголтоор бол одоо дээгүүр нь авирч даваад цаана нь гарах ганцхан л боломж байдаг. Гэтэл одоо квант физикийн эгэл бөөмсийн физикийн хувьд бол тэр өргөн зузаан ханыг заавал дээгүүр нь давж гарахгүйгээр шууд нэвтлээд гарчихдаг ийм үзэгдэл бий. Энэ нь өөрөөр хэлбэл бөөмсийн долгиолог шинж чанарын илрэл гэх юм уу. Урьд нь ихэвчлэн потенциал саад ханыг нэвтлээд гарсны дараах электроны хөдөлгөөн динамик бодистой харилцан үйлчлэх шинж чанарыг нь судалдаг байсан. Харин бидний хэвлүүлсэн ажил дээр тэр электрон потенциал саад эсвэл тэр зузаан ханан дотор яг ямар үзэгдэл явагдаж байна вэ гэдгийг нь судалсан. Үр дүнд нь тэр ханан дотроо буцаж ойх сарних үзэгдэл байдгийг туршилт болон онолоор нь олж тогтоосон байгаа.

-Та багийн хийсэн тус нээлт хүмүүст ямар ач тустай юм бэ?

                -Энэ нээлтийг хийснээрээ бид квант механик болон түүний уналт, шинэ үзэгдэлд онолын хувьд шинээр мэдлэг нэмж байна гэсэн үг. Цаашилбал тус нээлтийг хийснээрээ маш өндөр нарийвчлалтай лазер спектроскопын аргуудыг хөгжүүлэхэд тус нэмэр болно гэж бодож байна. Мөн квант компьютер, квант технологийн ирээдүйд хэрэглэгдэх байх.

-Тус төсөл дээр хэр удаан ажиллав. Анх яагаад хийж эхлэхээр болсон юм бэ?

                -Анх энэ ажлыг төлөвлөж, зорьж хийгээгүй. Бид огт өөр туршилт төлөвлөөд түүн дээрээ ажиллаж байсан. Гэтэл туршилтын явцад энэхүү сонирхолтой үзэгдэл маань ажиглагдаад цааш судалж эхэлсэн.

-Зөвхөн таамаг төдий байсан зүйлийг тодорхойлоход танд ямар бэрхшээл тулгарсан бэ. Тэр бэрхшээлийг даван туулах түлхэц өгсөн зүйл нь юу байв?

                -Дөнгөж таамаг төдий байсан зүйлийг олж илрүүлсний дараа ойлгоход нэлээн хэцүү байсан. “Яг ямар үзэгдэл юм бол, юунаас болоод байгаа юм бол” гээд их бодсон. Бусад ижил төрлийн судалгаануудыг уншихад их цаг зарцуулсан. Дараа нь үзэгдлийг тайлбарлах онолын хөгжүүлэлтээ хийхэд, хуучин онолыг сайжруулахад бас урт хугацаа шаардсан. Энэ бүхнийг даван гарахад түлхэц өгсөн зүйл нь физикч, судлаач хүний сониуч зан байлаа. Аливаа зүйлийг танин мэдэх гэсэн энэ зан хамгийн том түлхэц байдаг.

-Та физикийн шинжлэх ухаанд яагаад татагдсан юм бэ?

                -Намайг бага байхад “Багачуудын үзэх физик” гэсэн ном байдаг байсан. Тэр ном дээр хөөрхөн гэртээ хийж болох жижиг туршилт шиг зүйлүүдтэй. Тэрийг бага байхдаа туршиж үзэх дуртай, сонирхолтой байсан. Сургуульд сурч байхдаа ч физикийн хичээлдээ дуртай, шимтэн сурдаг байлаа. Бидний эргэн тойронд тохиолдож байгаа үйл явдлыг ойлгох гэсэн хүсэл сонирхол маань физикт татагдан ороход их нөлөөлсөн дөө.

-Таны ажиллаж байгаа сургууль бусад сургуулиас юугаараа онцлог байна?

                -Би одоо Австралийн Брисбен хотод байдаг “Griffith” их сургуульд судлаачаар ажиллаж байгаа. Манай сургууль Австралидаа нэлээн дээгүүрт ордог нэр хүндтэй сургууль бөгөөд гол давуу тал, онцлог нь олон төрлийн 200 гаруй хөтөлбөрүүдтэй, оюутнууд хүссэн мэргэжлээрээ сонгон суралцах боломжтой. Гурван том кампустай ийм сургууль байгаа.

 -Тус нээлтийн физикчидтэй хамран хийсэн гэсэн. Багийнхныхаа талаар ярихгүй юу?

                -Онолын талаас Германы Макс Бланкийн нэрэмжит Цөмийн физикийн институт гэж байдаг. Тэр институтийн онолын физикчидтэй хамтран ажилласан. Харин би голчлон туршилтынхаа ажлыг хийж гүйцэтгэсэн байгаа.

-Судлаачаар ажиллахдаа яагаад тус улсыг сонгох болсон бэ. Өмнө нь ажиллаж байсан онцлох судалгааны ажлуудынхаа талаар яривал?

                -Хоёр жилийн өмнө Солонгос Улс дахь шинжлэх ухааны сургуульд судлаачаар ажиллаж байхдаа энэ ажлыг хийж гүйцэтгэсэн. Өмнө нь электроны сарнилыг ашиглаад молекулын бүтцийг тодорхойлдог туршилт дээр ажиллаж байсан. Энэ туршилтын нэрийг фото электроны голограф гэж нэрлэдэг. Энэхүү ажлаараа би азотын молекулын бүтцийг маш өндөр нарийвчлалтайгаар электроны сарнилыг ашиглаж тодорхойлсон. Судалгааны газрын хийж байгаа судалгаа нь миний хийж байгаа судалгааны ажилтай ижил төстэй мун туршилт судалгаанд ашиглагддаг багаж тоног төхөөрөмж нь сайн, хангалттай учраас Австрали Улсыг сонгож ажиллаж байгаа.

-Монголд физикийн чиглэлээр сурдаг хүүхэд тун цөөхөн байдаг талаар сонсож байсан юм. Энэ нь нэг талаараа бидний хөгжилд сөрөг нөлөөтэй байх. Та энэ тал дээр ямар бодолтой байдаг вэ?

                -Сүүлийн жилүүдэд Монголд физикийн чиглэлээр сонгож суралцдаг хүүхдийн тоо эрс цөөрсөн гэж сонссон. Намайг оюутан байхад олон хүүхэд сонгож суралцдаг байсан. Цэвэр физикийн ангид гэхэд бараг 30 гаруй хүүхэдтэй байлаа. Дотроо онолын физик, туршлагын физик гээд ангиудад хуваагдаад хичээллэдэг байсан. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд энэ тоо цөөрсөөр байгаад жилд бараг 4-5 хүүхэд энэ мэргэжлийг сонгох болсон гэсэн. Энэ нь улс орны хөгжилд их сөрөг нөлөөтэй. Учир нь, улс орны хөгжил дэвшилд суурь шинжлэх ухааны оролцоо хамгаас чухалд тооцогддог. Тийм ч учраас одоо дэлхийн бусад улс орнууд ихэвчлэн суурь шинжлэх ухаандаа хөрөнгө оруулж, залуусыг сургах хандлагатай байдаг. Манай улс ч энэ дээр анхаарал хандуулж, тодорхой арга хэмжээ авах хэрэгтэй.

-Ирээдүйд тантай ижил мэргэжлээр сурахын хүсдэг, физикт сонирхолтой хүүхдүүдэд хандаж үг хэлээч гэвэл? 

                - Хүүхдүүдэд “Сонголтоо зоригтой хийгээд тууштай хичээллээрэй” гэж бас хэлмээр байна. Физикийн мэргэжил гэдэг үнэхээр гоё. Математик, физик суурьтай хүмүүс бусад салбар руу ороход нэлээд хялбар байдаг. Тиймээс физикийн мэргэжлийг сонгоод суралцчих юм бол өөр олон салбарт ажиллах боломжтой.

-Танд физикч, судлаачийн хувиар нээхийг хүсэж, мөрөөддөг, зорьдог нээлт бий юү?

                - Мэдээж судлаачийн хувиар олж нээхийг хүссэн, сонирхсон сэдэв байгаа. Молекул доторх цэнэгийн шилжилт гэж ойлголт байдаг. Энэ нь маш богино хугацаанд буюу жишээлбэл пента секунд эсвэл бүр ата секундийн хугацаанд өрнөдөг процесс. Тэгэхээр яг судлаачийн хувьд хамгийн энгийн молекулуудаас авхуулаад хамгийн төвөгтэй комплекс молекул доторх цэнэгийн шилжилтийг яг хэмжиж хэмжье гэсэн  зорилготой ажиллаж байгаа. Цэнэгийн шилжилтийг өндөр нарийвчлалтай хэмжиж чадах юм бол цаашлаад химийн урвалыг жолоодох ийм боломжтой болно. Ингэснээр ирээдүйд хорт хавдрын эсрэг болон өөр олон төрлийн шинэ эм, бэлдмэл хийх боломжтой болно.