Мөрөн хотыг төлөвлөсөн мөнхөд дурсагдах гавьяатан

Э. Эрдэнэцэцэг:
Монголчуудын амьдрал- Түүчээ

2020-09-06, 715

Д.Төмөр: Сүрхий зохион байгуулалттай хот байгуулж байгаагаа ч мэдээгүй

Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөн сум нь эмх цэгцтэй, тохижилт сайтай гэдгээрээ аймгуудад төдийгүй улсдаа алдартай. Аймгийн төвийн гэр хорооллын гудамжуудын алинаар нь ч чиргүүлтэй “ЗИЛ-130” маркийн хоёр машин торох зүйлгүйгээр зөрдөг гэдэг нь үүний нэгээхэн жишээ. Харин ийм болох үндэс, суурийг тавьсан хүн нь Д.Төмөр гуай. Түүний талаарх “Хөвсгөл аймгийн Мөрөн сумын даргаар 17 жил ажиллаж, Мөрөн хотын гэр хорооллын эмх цэгц, ногоон байгууламж, хот төлөвлөлтийн үндсийг тавьсан” гэх мэдээлэл өнгөрсөн 2019 оны есдүгээр сараас олон нийтийн сүлжээгээр цацагдах болсон юм.

Сэтгэгдлийг нь гүйлгэн уншвал “Алсын хараа сайтай хүн юм. Аймаг биш, улс удирдахаар удирдагч байна. Хотын дарга болгох юм сан. Үгүй ядаж, энэ дарга нар зөвлөхөөрөө авбал мөн ч их зүйл сурна даа” гэх мэт үгс зурайна. Иймээс аль 50 жилийн тэртээ өнөөдрийг харж, аймгийнхаа төвийг төлөвлөсөн эрхэм тухайн үед юу бодож, санаж байсан, одоо хэрхэн аж төрж байгааг сурвалжлахаар нэлээд эрж хайсны эцэст аймгийнхаа төвд, өөрөө төлөвлөлтийг нь хийсэн сумдаа эгэл даруухан аж төрж байгааг нь мэдсэн юм. Ийн Хөвсгөл аймгийг зорьж, очсон хойноо хэрэг учраа хэлтэл “Өвгөн ах нь ярих зүйлгүй хүн дээ. Би дэлгүүр ороод харьж явна. Чи нэгэнт ирчихсэн юм бол төддүгээр байрны төдөн тоотод хүрээд ирээрэй” гэх нь тэр. Эрж сурагласаар очтол хаалга нь онгорхой байх аж. 10 орчим насны хүү “Өвөө таныг хүн асууж байна” гэснээр том өрөөнд орвол буурал үс, хөмсөгтэй, 90 гарсан ч наснаасаа ануухан харагдах буурал угтав.

Хаанаас явааг маань сонсоод “Танай сониныг би 10 гаруй жил захиалж, уншиж байгаа. Нас яваад ирэхээр олон сонин ч уншиж чадахгүй юм. Нэг л сониныг эх сурвалжаа болгодог” хэмээлээ. Хэлсэн үгийг нь нотлох мэт манай сонины сүүлийн дугаарууд цонхны тавцан дээр өрөөтэй байв.

“Таныг хүмүүс хотын дарга болгох сон гэж байна лээ” гэхэд хэг хэг хөхрөөд “Хөгшин намайг тэгж тоож байдаг, үгүй мөн сонин улс аа. Хөгшин би баярлалаа л гэхээс” гэв. Тэгснээ “Хөгшөөн, энэ хүүхдийн хэлснийг дуулав уу, намайг хотын дарга болгох юм гэж хүмүүс ярьж байна гэнэ” хэмээн хань Д.Надмиддаа сониноо хуваалцана. Энэ мэдээг дуулаад, эргээд залуу насандаа оччихвуу гэлтэй түүний нүд нь гэрэлтэж байлаа. Тэд ханилан суугаад нэгэн жарныг үдэж буй. Д.Надмид гуайн хөл, хараа нь муудсан ч өвгөнөө хоол ундаар дутаахгүй, бие биенээ асарч тойглоод байх аж. Хорвоо дээр ганц охинтой бөгөөд охиных нь бага охин хүүгийн хамт тэднийг давхар харж ханддаг гэнэ. Д.Төмөр гуай “Өвгөн би хөгшнийхөө ачаар л амьд явна. Хорвоог хүн хосоороо л туулах учиртай байдаг юм байна.

Хоёулаа байвал наслаад байдаг. Нэг нь үгүй бол хүн ер нь уддаггүй. Хүн хоёулаа байхаар байгалиас заяагджээ. Өдий зэрэгтэй яваа нь хөгшний маань ач” хэмээн хорвоог хосоор туулахын үнэ цэнийг хуучилна. Харин Д.Надмид гуайн “Буурлынхаа буянд болж л байна” гэлээ. Тэрбээр залуудаа театрын бүжигчин, цэцэрлэгийн хүмүүжүүлэгч, тогоочоор ажиллаж байжээ. Соёл, урлагийн 10 хоног гэж Улаанбаатарт болоход Д.Надмид гуай бүжигчнээр явж, Д.Төмөр гуай Хөвсгөл аймаг, Мөрөн хотынхоо үзэсгэлэнг зохион байгуулж байгаад тэд танилцсан түүхтэй.

Д.ТӨМӨР: БИ Ч ХОТ ГЭЖ МЭДДЭГГҮЙ, ИРГЭД Ч ХОТОД АМЬДАРЧ ҮЗЭЭГҮЙ БАЙСАН

Д.Төмөр гуай Хөвсгөл аймгийн Бүрэнхаан сумын харьяат. Бага сургуулиа төгсөөд, 1945-1948 оны хооронд Улаанбаатар хотын худалдааны техникум, дараа нь Намын дээд сургуульд сурч, 1957 онд төгсжээ. Ингээд аймгийн намын хорооны үзэл суртлын лектор хийж, ажлын гараагаа эхэлсэн байна. Зургаан жил ажиллаж байтал дарга нь дуудаж, өөр ажилд тавина гэжээ. Ахлах лектор болох нь дээ гэж бодтол аймгийн захиргааны хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар томилсон аж.

Одоогийнхоор бол энэ нь аймгийн Тамгын газрын дарга гэнэ. Боловсрол, эрүүлийг хамгаалах, соёл урлаг, биеийн тамир зэрэг таван газар, хэлтсийн ажил хариуцдаг хариуцлагатай албан тушаал. Энэ албаа есөн жил хашиж, даргатайгаа таарахгүй, тушаал буурах шахуу юм болж байж, 1972 оны долдугаар сард Мөрөн хотын дарга болжээ. Ингэхдээ Хөдөө аж ахуйн нэгдлийн дарга, хотын дарга хоёрын аль нэгийг сонгох сонголттой тулгарсан байна. Нэгдлийн дарга болбол халамж их ч угаас гөжүүд тэрбээр аймгийн төвд ядаж сониноо уншъя хэмээн хотын даргыг нь сонгосон гэнэ. Ингээд тэрбээр 1989 оны сүүлч хүртэл 17 жил энэ албыг хоёргүй сэтгэлээр хашжээ. Энэ тухайгаа Д.Төмөр гуай “Тухайн үед хотын дарга болж байгаа би ч хот гэж мэддэггүй, иргэд ч хотод амьдарч үзээгүй байсан.

“Тухайн үед би хашаа нь тэгш, дугаартай, нэг тийшээ харсан хаалгатай, хаалга нь хээтэй, гудамж нь нэртэй байна л гэж бодож байсан болохоос сүрхий зохион байгуулалттай хот байгуулж байна гэдгээ ч мэдээгүй”

Аймгийн төвүүдийг хот болгоход Мөрөн 1961 онд хот болсон юм. Үүнээс 11 жилийн дараа би даргаар очлоо. Би чамд нэг инээдэмтэй зүйл ярья. Хотын захиргаа маань гуравхан орон тоотой. Дарга, нарийн бичгийн дарга, бичиг хэрэг, тэгээд л боллоо. Хот гэж нэрлээд л орхисон болохоос биш, хотоо хэрхэн хөгжүүлэх бодлого байгаагүй. Төсөв ч үгүй. Аймгийн захиргаанаас цалингаа авна. Юун дээр хүрээд ирэв ээ гэж бодогдож байлаа. Тэгээд “За яах вэ, өөрөө хүссэн юм байна. Эцсийг нь үзье” гэж шийдсэн. “Хот ямар байдаг. Яаж хөгжүүлэх вэ” гэх мэт байдлаар дарга, цэрэг олон хүнтэй уулзлаа. Яавал өөд нь татах вэ гэж их бодно. Сүүлдээ хүмүүс нөгөөхөө л ярьж байна уу гэдэг байдлаар хардаг боллоо. Тэгээд нэг хурал дээр “Хүүхдэд том хүний малгай өмсүүлснээр хүүхэд том хүн болчихгүй. Үүн шиг Мөрөн хот гэж том нэртэй хэрнээ төсөв бага, хүн хүчгүй байна” гэтэл хүмүүс хөхрөлдөж, “Чи бүр яг голыг нь олоод хэлчихлээ” гэж байж билээ.

Намын үүрэг даалгавар, өөрийн хүчин чармайлтаар зүтгээд л байлаа. 1980-аад оны дундуур хот хариуцсан байцаагчийн орон тоо нэмэгдэж, дөрвүүлээ болсон. Контор гэж дөрвөн өрөө байшинд хотын намын хороо, хотын захиргаа, хотын эвлэлийн хороо үйл ажиллагаа явуулна. Би хотын намын хороон даргын үүдэнд нарийн бичиг шиг нь суудаг. 1986, 1987 он хүртэл хотын захиргааны ажил бол иргэдтэй ажиллах л байлаа. Хотын тохижилт, соёлжилт ярих нь ховор. “Хот юм хойно мод тарихгүй, гудамж талбай төлөвлөхгүй бол болохгүй” гээд 80-аад оны дундуур хотын ерөнхий төлөвлөгөөтэй болдог юм. Хүмүүс энд тэндгүй хашаа хатгачихна. Тэрийг гудамжинд оруулж, цэгцлэх хэрэгтэй болно.

Тэгэхээр иргэдийн зарим нь дургүйцнэ, зарим нь дэмжинэ. Манай Мөрөн талбай сайхантай, иргэд ч ажилсаг гэж жигтэйхэн. Хэрэлдэхтэй нь хэрэлдэж, загнахад нь загнуулж, хамаагүй хатгасан хашаануудыг цэгцэлж, гудамж гаргалаа. Тэгш эсэхийг нь нүдээрээ л харж, шалгана. Ингэж хотын ерөнхий төрх гарсан юм. Машин зам ч гаргалаа. Тухайн үед засмал зам ч гэж мэддэггүй байлаа шүү дээ. Хот юм чинь 3-4 саад хэрэгтэй гээд байгууллаа. Аймгийн төв талбайтай байх хэрэгтэй гээд Даваадоржийн талбай байгуулсан. Энэ нь одоогийн Чингүнжавын талбай, хөшөө байгаа газар. Ингэж л хүнээр бол айл болж байлаа” хэмээн дурсан ярьсан юм.

“СҮРХИЙ ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТТАЙ ХОТ БАЙГУУЛЖ БАЙГААГАА Ч МЭДЭЭГҮЙ”

Тухайн үед Мөрөн хот 20 мянга орчим хүнтэй байжээ. Аймгийн төвөөр нэгдлийн мал бэлчинэ. Бут, сөөг тарихаар ямаа идчих гээд төвөгтэй байжээ. Нэгдлийн малыг хөөж, туух хэцүү. Туухгүй байх бүр хэцүү. Хотын дарга “Нэгдлийн мал хөөдөг” нэртэй болсон гэнэ. Харин 1990-ээд оны дундаас л хот тохижилтын төсөвтэй болжээ. 1987 онд Мөрөн Монгол Улсын хотуудаас тохижилт, ариун цэвэр, соёлжилтоороо I байр эзэлж, жуух бичиг, 40 мянган төгрөгөөр шагнуулсан байна. Үүнээс хойш Мөрөн хотоос, Д.Төмөр гуайгаас туршлага судлахаар Дархан-Уул, Эрдэнэтээс хүртэл хүн ирэх болов.

Хотын захиргаа байртай ч болж, орон тоо 10 болон нэмэгдэж, ажил ч урагшилжээ. Мөрөн хотын үе үеийн дарга нар түүний эхлүүлсэн ажлыг хөсөр хаялгүй, өнөө хүртэл үргэлжлүүлж байгааг тэрбээр мөн онцолсон. Түүнчлэн хотын төлөвлөлтийг хэрхэн хийснийг асуухад “Тухайн үед би хашаа нь тэгш, дугаартай, нэг тийшээ харсан хаалгатай, хаалга нь хээтэй, гудамж нь нэртэй байна л гэж бодож байсан болохоос сүрхий зохион байгуулалттай хот байгуулж байна гэдгээ ч мэдээгүй” гэж ярив. Ажиллаж байх хугацаандаа иргэдийг урамшуулж, дэмжих зорилгоор соёлч өрх, байгууллага, гудамж гэх мэтийг ч мөн шалгаруулж байжээ. Түүнийг ажлаа өгсөн 1989 оноос хойш, Ардчилсан хувьсгал гарч, эхний таван жилд 10 гаруй дарга солигдсон гэнэ. Түүн шиг 17 жил хотын дарга хийсэн хүн ховор.

АЙМГИЙН АХМАДЫН ХОРООНЫ ДАРГААР 20 ЖИЛ АЖИЛЛАЖ, АМРАЛТЫН ГАЗАР ХҮРТЭЛ БАЙГУУЛЖЭЭ

Тэтгэвэртээ гараад тэрбээр зүгээр суусангүй. Дараа жил нь аймгийн намын хорооноос ахмадын хорооны дарга болох хүсэлт тавьжээ. Эхэндээ үгүй гэж байсан ч өөрөөс нь өөр хийх хүн алга гэсэн тул энэ албыг авсан байна. Байгууллага бүрийн ахмадуудыг бүртгэхээс ажил нь эхэлж, Хөвсгөл аймгийн ахмадын байгууллагын шанг татсан. Хэзээ хамгийн хүнд, хэцүү байсныг лавлахад “Шинэ ажил авсан эхний он жилүүд” гэсэн. Төсөвгүй, хамтран ажиллах хүнгүй, ганцаараа зүтгэх л хүндрэлтэй, өөрийгөө хэд хэд хувилах нь холгүй байжээ. Иргэд өргөдөл ч бичиж чадахгүй тул өмнөөс нь өргөдөл бичих үе ч бишгүй байсан гэнэ.

Аймгийнхаа ахмадуудад зориулан амралтын газар байгуулсан нь түүний хийсэн олон ажлын ердөө нэг нь. Энэ тухайгаа “Халамж, үйлчилгээний газрын дарга Уртнасан, Хүүхдийн төлөө төвийн дарга Баатар-Очир нартай амралтын газар сонгож, чулуу тавьж, ганц шил юм задалж явлаа. Амралтын газраа хэрхэн нэрлэх талаар санал зөрөлдөж, “Эрчим” гэж нэрлэсэн” гэв. Эрчмийн нурууны хажууд тулд ийн нэрлэжээ. Тэрбээр одоо ч болж, бүтэхгүйд үгээ хэлдэг хэвээрээ. Өнгөрсөн жил ахмадын амралтын газарт очихдоо жорлонг суултууртай болгох талаар бас л ам нэмжээ. “Хөгшин хүн суултуургүй бол бие засах хэцүү шүү дээ. Хөгшин биш болохоор үүнийг хүмүүс мэддэггүй. Энэ халуун усны газрууд байна, сандалгүй. 80, 90 настай хүн зогсож биеэ угааж чадахгүй шүү дээ” гэсэн. Тэр ер дуугүй байдаггүй. Түүний үгийг учир мэдэх хүмүүс чих зөөлөн хүлээж авна. Ийн тэрбээр Хөвсгөл аймгийн ахмадын хорооны даргаар 20 жил ажиллажээ.

“Таныг хүмүүс хотын дарга болгох сон гэж байна лээ” гэхэд хэг хэг хөхрөөд “Хөгшин намайг тэгж тоож байдаг, үгүй мөн сонин улс аа. Хөгшин би баярлалаа л гэхээс” гэв. Тэгснээ “Хөгшөөн, энэ хүүхдийн хэлснийг дуулав уу, намайг хотын дарга болгох юм гэж хүмүүс ярьж байна гэнэ” хэмээн хань Д.Надмиддаа сониноо хуваалцана. Энэ мэдээг дуулаад, эргээд залуу зандан насандаа оччихвуу гэлтэй түүний нүд нь гэрэлтэж байлаа. Тэд ханилан суугаад нэгэн жарныг үдэж буй.

Түүнийг Мөрөн хотын дарга, Хөвсгөл аймгийн ахмадын хорооны дарга гэдгээр нь нутгийнхан нь андахгүй. Д.Төмөр гуай мөн эрүүл мэнддээ ихээхэн анхаарч, спортоор хичээллэдэг. 90 гарсан ч наснаасаа ануухан харагддагийнх нь нууц энэ. Тэрбээр 70 хүртлээ өглөө болгон гүйдэг байсан бол 70 наснаасаа хойш алхдаг болжээ. “92 нас хүрээд л алхах маань жаахан муудаад байна. Хэд хоногийн өмнө нисэхийн гүүр хүртэл, ирэх очихын таван км алхсан. Хүн хөдөлж байх хэрэгтэй. Үүний ачаар өдий насалж байна” гэв.

Өнгөрсөн жил Мөрөн хотын 210 жилийн ой тохиож, ойд зориулан тэмдэг гаргахад, 01 дугаартай тэмдгийг тэрбээр хүртжээ. Хоёр жилийн өмнө 90 насны ойгоор нь охин нь аймгийнхаа төвд ногоон байгууламж тарьж, ургуулсан айл өрх, байгууллагыг шалгаруулж, мөнгөн урамшуулал олгосон байна. Д.Төмөр гуайн хөдөлмөрийг улс үнэлж, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, Алтангадас одон хүртээжээ. Өнгөрсөн жил Сүхбаатарын одон өгөх нь гэж нэг хэсэг шуугьсан гэнэ. Харин дараа нь “Ерөнхийлөгч өгөхгүй гэсэн гэнэ лээ” хэмээх яриа гарч. Зарим нь “Танд Гавьяат олгоно, гарын үсэг цуглуулж байна” гэж хүртэл хэлжээ. Энэ бүрийг үг гэж тоодоггүй ч Ардын хувьсгалаас долоохон насаар дүү тэрбээр “Сүхбаатарын одон авбал авчих юм даа” хэмээн боддог гэсэн.

“Хүн ажиллаж байгаад нэг л мэдэхэд тэтгэвэрт гарчихсан байдаг юм байна. Залуу зандан байхдаа өшөө л их зүйл хийх хэрэгтэй. Би чадал, чансаагаараа ажилласан. Одоо хэлбэл, онгирсон болчих болов уу. Намайг спорт хариуцдаг байхад манай аймаг спортоороо нэртэй байлаа. Цана, тэшүүрээр III байрнаас ухарч үзээгүй” гэсэн түүнээс “10, 20 насаар залуу байсан бол юу хийх байсан бэ” гэхэд “Залуу байсан бол хийх сэн гэх зүйл олон байна. Даанч тэр бүр мөрөөдлийн болчих юм даа. Энэ 30 жилд Монголын ард түмний гуравны нэг нь ядуу боллоо. Өнгөрснөө сайн дүгнэж, цэгнэж, урагш алхахгүй бол Засаг засгийн бодлогоор улс явахгүй” гэв. Нас өндөр гарсан ч тэрбээр улс орны ирээдүйд санаа зовних нь хэвээрээ. “Сум, аймаг, хотын дарга нарт юу гэж захих вэ” гэвэл “Манайхан жаахан зүйл хийчихээд ханачихдаг. Тэгж болохгүй. Урагшаа давшаад байх хэрэгтэй. Нэгийг хийсэн бол хоёрыг хий. Дунд хийсэн бол сайн болго, сайн хийсэн бол онц болгох хэрэгтэй” гэсэн юм.

Мөрөн хотыг төлөвлөсөн мөнхөд дурсагдах гавьяатан

Шинэ мэдээ

Нийтлэлчид