ХЭРЛЭН ГОЛ ШИГЭЭ ТЭНҮҮН ХҮМҮҮН БУЮУ Ж.САРУУЛБУЯН

Д. Бямбасүрэн:
Соёл урлаг

2023-08-24, 2170

Түүнийг “Хардал бэйсийн унага”, “Балжийн гол”, “Хан хэнтий уул”, "Ононгийн шугуй", "Цээлийн нуур", "Хэрлэнгийн ай" тэргүүтэй дууны шүлэг бичсэнээр нь, цаашлаад “Бурхан халдуны сүлдэр”, “Саран хээрлэх дорно”, “Намрын тэнгэр”, “Гүнжийн бэлэг”, “Тунсаг аялгуу”, “Хэрлэн тэнүүн” зэрэг таван боть ном, “Андгай” бэсрэг дуурь, зурсан зураг, бичсэн нийтлэл, хөрөг, судалсан бүтээл туурвилаар нь андахгүй байх аа. Гэхдээ бид энэ удаад түүнээс ч чухал, түүгээрээ л онцгой болоод буй “Гал” нэгдлийн гишүүн гэдгээр онцлохыг хүслээ.

Хорь гаруйхан настай, шүлэг зохиолын төлөө “амиа өгөх”-өөс ч буцахгүй залуус Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтий, Баян-Өлгий гээд тал талаас нутаг нутгийнхаа салхийг хөтлөн хүрээнд ирж оюутан болж, нэгнийдээ хонон өнжин, хотын гудамжаар шүлгээ уншин хөөрөлдөж, яруу найраг, уран зохиолоос өөр сайхан нь орчлонд үгүй мэт цалгиж явжээ. Тэдний дунд “гал” нэгдлийн эмэгтэй гишүүн Ж.Оюунцэцэг найрагчийн ярьснаар “Морь мал сайн мэддэг, буурьтай суурьтай, даруухан” залуу байсан нь зохиолч, эрдэмтэн Ж.Саруулбуян.

Нөхдийнхөө дунд дүн нуруутай, түвшин сайхан зантай тэрбээр тэр үеэс л нөр их бүтээлийн замд орж, өнөөдрийг хүртэл тасралтгүй уран зохиол, урлагтай ханьсаж яваа. 1969 онд түүний ээж нь өөд болж, арав гаруйхан настай үлдэж байжээ. Ээжийг нь оршуулах үйлд оролцож байсан нэгэн эмэгтэй тасхийтал инээсэн нь түүнд их хачин санагдаж, түүнээс улбаалан “Оршуулга" гэх шүлгийг бичсэн нь анхны бүтээл нь аж. Ийн эхэлж, өөрийн гэсэн зүйлээ олж байх зургадугаар ангийн сурагч байхад нь дадлагаар ирж хичээл заасан багш нь олон сайхан хүний шүлэг, зохиолоос чангаар дуудан уншиж өгсөн нь түүнийг ихэд хөглөж, хичээл тараад багштайгаа Хэрлэнгийн хөвөөгөөр алхан мөн шүлэг дуудалцаж, төрөлх нутагтаа урьж, Баяндуурлиг гэх дуниартсан их нарсан ойд аваачсан нь түүнийг уран зохиол гэх их айлын замд эргэлт буцалтгүй мордуулжээ.

Ерөөс ингээд л арван жил болоод амьдралд тааралдсан номын багш нар нь түүнийг өдий зэрэгтэй, өнөөдрийн бүтээлтэй болоход хүргэсэн юм билээ. Ингээд Улсын багшийн дээд сургуулийн кино театрын зураачийн ангийг Ардын багш Г.Одонгийн урланд төгсөж, Шинжлэх ухааны академийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн нэвтэрхий тольны тасагт эрдэм шинжилгээний туслах ажилтнаар оржээ. Энэ үеэс “Гал” нэгдийнхэнтэйгээ нэгдэж эхэлжээ. Ингэж хотын оюутан болж, костюм өмсөж, үсээ толийтол самнахаасаа өмнө тэр дээл бүсэлж, түрийтэй гутал өмсөж, морин дэл дээр дарцагласан, монгол ёс заншил, уламжлалаа шаггүй мэдсэн залуу л “сүнгэнэн” явж.

Ж.Саруулбуян гэх эрхмийн тухайд тун товчоор энэ. “Гал” нэгдлийн гал шиг залуустай нөхөрлөж, Монголын уран зохиолын галыг асаагчдын нэг болох хүртэл энэ л дээ. Түүнээс хойших, тэд хэрхэн нөхөрлөсөн, ямархан залуус явцгаасан тухай нь болон Ж.Саруулбуян зохиолчийн бүтээлийн сонин сайхнаас ийн яриа дэлгэлээ. Тэрбээр тун саяхан төрөлх нутгийнхаа 100 жилийн ойгоор Ардын уран зохиолч цол хүртээд буй юм.

-Сайн байна уу, сайхан намаржиж байна уу, та. Юуны өмнө Хэнтий аймгийн түүхт 100 жилийн баяр наадмаар Ардын уран зохиолч цол хүртсэнд халуун баяр хүргэе. “Гал” нэгдлээс Ш.Гүрбазар яруу найрагч Төрийн шагнал хүртэж, та Ардын уран зохиолч цол хүртлээ шүү дээ?

-Сайхан, сайхан намаржиж байна уу. Тиймээ, хүүхэд ахуй наснаасаа шүлэг, зохиол бичиж, түүндээ тууштай байсны минь хичээл зүтгэлийг төр үнэлж байгаад талархаж байна. Гүрээ маань Төрийн шагнал хүртлээ, Мэнд-Оооёо маань Чингис хаан одонт, бусад нь Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал хүртсэн байна. Миний хувьд энэ сайхан шагналыг хүртэхэд аав, ээж, нутаг ус минь түшлээ гэж бэлгэдэн бодож байна.

-“Гал” нэгдэл гэхээр одоо үеийн залуус төдийлөн мэдэхгүй байх нь бий, нэгдлийнхээ тухай яриа дэлгэж болох уу?

-Манай “Гал” нэгдлийнхэн гэж 1974-1975 оны үед шүлэг, зохиол сонирхдог залуусын нэгдэл л дээ. Төрийн сүлдийг зохиосон Ц.Ойдов, эрдэмтэн, хэлний доктор Я.Баатар, яруу найрагч Ү.Хүрэлбаатар, Эрээнцавын эвдрээгүй яруу найрагч гэгддэг Д.Нямсүрэн, яруу найрагч Л.Мягмарсүрэн, О.Дашбалбар, Б.Сундуй, Д.Цогт, Ш.Гүрбазар, Ж.Оюунцэцэг, А.Батешхан гээд залуус нэгдэж шүлэг, зохиолоо уншиж, хэлэлцэж, нийлдэг байлаа. Мэндээгийнх Жигжидийн зусланд зусна, бид тэднийг их очиж, хонон өнжиж, шүлэг зохиолоо уншина. Тал талаас цугласан, бичих, харах өнгө аяс ондоон дээр зан чанар ч өөр мөртлөө сонирхол нэгтэй залуус байлаа. Д.Нямсүрэн их аятайхан, хүнтэй их эвтэй бол О.Дашбалбар минь жаахан хурц, шулуун, шударга, Ж.Оюунцэцэг эмэгтэй орос, англи хэлний орчуулагч, арай уян зөөлөн гээд цөм ондоо. Б.Цогт, Л.Мягмарсүрэн бидний анхны номыг Б.Явуухулан багш редакторлаж, эх барьж авсан. Манай Улсын багшийн дээд сургуулийн утга зохиолын нэгдлийн эрхлэгч багш Д.Дашдорж, Д.Цэнд нар байлаа. Миний эрдмийн багш Г. Сүхбаатар, Б. Явуухулан, Д. Цоодол, Өвгөдэй Ц. Дамдинсүрэн, Ж.Бадраа, Ардын жүжигчин Д. Чимэд-Осор, Алдар гавьяат Ж. Дорждагва нар байсан.

/Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин, хөгжмийн зохиолч Д.Лувсаншаравын хамт/

-Тухайн үед одоо бидний мэдэх хэний, ямар шүлгүүд төрж байсан бэ?

-О.Дашбалбар минь хөдөөнөөс ирэхдээ "Тэнгисийн давалгаа" номоо гар бичмэлээр авчирсан. Тухайн үед Балбар “Гэгээн наранд ойрхон өслөө”, “Эх орноо бид өвөг дээдсээс хүлээж авсан, үр ачдаа бид хүлээлгэж өгнө”, "Салхиар ганхах цагаан өвсөнд амь нас минь бий" зэрэг шүлгээ бичсэн байлаа. Харин миний хувьд "Хан хэнтийн уул", "Шилийн богд, “Нуруу” гэх шүлгээ бичсэн байв. Д.Нямсүрэн ч "Гүсим", "Дөрвөн цаг", Г.Мэнд-Ооёо "Дэлхийн ээж", "Ээжийн бүүвэйтэй хорвоо", "Хуур магнай" найраглалаа бичсэн байсан. Тэр үед Ц.Ойдов 18 насандаа Монголын урчуудын эвлэлийн шагналыг "Улаач Сүхбаатар" сийлбэрээрээ хүртэж байлаа. Б. Сундуйн "Бичиж амжаагүй шүлэг", "Цагаан чулуу", "Нутаг" шүлэг төрсөн байсан. Ж.Оюунцэцэг харин “Түүнд би хайртай байсан” шүлгээ, Ш.Гүрбазар “Дугуй хээтэй наадам"-аа бичсэн нь хожим сүүлд харин дуу болцгоосон доо. Их сонин тухайн үед бид тэдгээр шүлгээ хүнд хүрнэ гэж мэдэхгүй л бичиж явсан. Одоо эргээд харахаар дууны шүлгээ олон, хүмүүс мэдэх нь их болсон байна. Том ч хөгжмийн зохиолчидтой дуу хийсэн дээ. Түүнээс гадна захидал их бичнэ. Бидэн дотроос Д.Нямсүрэн их нямбай санагддаг. Одоо О.Дашбалбарын захидлын номууд гарсан, Д.Нямсүрэнгийнх гарах байх. Манай Ц.Ойдов маань зураач, сийлбэрч, утга соёл судлаач гарын дүйтэй, Д.Цогт маань мэс заслын эмч, "Анхны сангийн дуу" гэх шүлгээ нь тухайн үед бичсэн байсан. Ийм л залуус явлаа. Нэг их айхтар ууж наргиад байдаггүй, шүлгээ л ярьдаг байлаа.

/Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Чингис хаан одонт Б.Шарав, морин хуурч Ц.Батчулууны хамт/

-Одоо харин нэгдлийнхнээрээ уулзаж байна уу?

-Залуу сайхан үеийнх шигээ санаан зоргоор уулзах нь ховор ч жаргал, зовлонгоо хамтдаа хуваалцаж уулзана.Ихэнх нь тэгээд хорвоогийн мөнх бусыг үзлээ.

-За нэгдлийнхнийх нь тухайд ийм байх нь. Үргэлжлүүлэн таны бүтээл туурвил, сонин сайхны талаар яриагаа өрнүүлье. Хэнтий аймгийн Батноров сумын Соёлын төвийг таны нэрэмжит болгосон баяр ч өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард тохиолоо. Үйл ажиллагаанд нь та оролцоод ирсэн байна билээ. Энэ хүрээнд ямар үйл ажиллагаа явуулахаар бодож төлөвлөсөн байгаа бол?

-Энэ аймаг, сумын ИТХ шийддэг асуудал л даа. Энэ тухай онцлохоос илүү Батноров сумынхаа тухай илүү онцлон ярих нь зүйтэй байх. Хуучин тус сумын сургууль Ардын хувьсгалын анхны долоогийн нэг Д.Лосолын нэрэмжит байлаа. Харин сүүлд 1990-ээд оноос хойш цаг өөр болсон учир Чингисийн хүлэг хөхүүрийн тал мөн байна гэдгийг судлаач, түүхч эрдэмтэн судлан гаргаж ирсэн. Тэгээд Тэмүжиний их анд хүлэг Боорчийн гэрэлт хөшөөг босгож, нутгийн зохиолчид боорчийн тухай олон дуу, шүлэг бичсэн. Миний хувьд харин Боорчийн тухай агуу хөгжмийн зохиолч Д.Лувсаншарав гуайтай хамтран “Андгай” гэх дуулалт жүжиг хийж, сум, аймаг, хотод тоглуулсан. Тэр сайхан хүнтэй тийм сайхан бүтээл хийсэндээ баяртай байдаг. Олон ч сайхан хөгжмийн зохиолчтой бүтээл туурвисан даа. Тухайлбла, Н.Жанцанноров хөгжмийн зохиолчтой хамт "Хэрлэнгийн ай", Д.Лувсаншарав хөгжмийн зохиолчтой "Бурхан халдун", "Андгай", А.Энхтайван хөгжмийн зохиолчтой "Өндөр хаан" , Л.Мөрдорж хөгжмийн зохиолчтой "Цээлийн нуур" гээд хамтран бүтээсэн.

/Хөгжмийн зохиолч Т.Насанбуянгийн хамт/

-Урлаг, утга зохиолч, сэтгүүл зүй, дууны шүлэг, дуурийн болон тайзны бүтээл гээд судалгаа шинжилгээ хийгээгүй, бүтээлээ туурвиагүй салбар танд үгүй ээ. Нийт ер хэчнээн бүтээл туурвиж, хэчнээн судалгаа шинжилгээний ажил хийсэн байна вэ. Одоо та ямар ажилтай сууна, энэ жил уран бүтээлийн хувьд юу зэхэж, уншигчдадаа хүргэхээр бэлдэж байна вэ?

-Одоо "Гэгээн гэрэлт хүмүүсийн жимээр" гэх эрт эдүгээгийн зохиолч, уран бүтээлчдийн тухай гурван боть ном бичиж байна. Мөн хоёр жилийн өмнө таван боть ном гаргасан. Миний хувьд нүүдэлчдийн соёл ахуй, түүхийг их бичнэ. "Чингис хааны өв соёлын хүрээлэн" болон Улаанбаатар их сургуульд мөн ажиллаж байна.

-Таны уран бүтээлээс онцолж "Хардал бэйсийн унага" дууны шүлгийн түүхийг сонсмоор байна, хэрхэн дуу болон бүтэж байв?

-Анх Хилийн цэргийн дуучин, МУГЖ Г.Батбаяр маань морины тухай дуу хиймээр байна гээд надад санал тавьсан. Тухайн үед залуу ч дуучин байлаа. Тэгээд л "Хардал бэйсийн унага" дууны үгийг бичиж өгсөн, тухайн үед морины дуу ч их гараагүй байсан, гэхдээ л одоогоор "Хардал бэйсийн унага" дуунд хүрэх морины дуунд төрөөгүй л байгаа. Г. Батбаяр "Хардал бэйсийн унага" дууг 30 гаруй жил дуулж, урын сангийнх голлох бүтээл болсон. Л.Батсүрэнгийн хөгжмөөр бүтсэн дуу.

Товчхондоо бид ийн ярилцсан юм. Сэтгүүлчийн хувьд "Гал" нэгдлийн уран бүтээлчдийн бүтээл туурвил хэрхэн төрж, ямар залуус явсан тухай сонирхох хүсэлтэй байсны дагуу асууж, тэрбээр ч нөхдийнхөө тухай хэсэг дурссан. Хөрөг дурдатгал ч арвинтай, өөрийн цаг үедээ амьдарч, хамтдаа бүтээл хийж явсан агуу хүмүүсээ ч дурсахуй, хөргөөр буулган авч, тэднийхээ тухай ч бичээд авсан нь бид хэзээ ч сөхсөн жинхэнэ амьд халуун, хажуугаас нь бичсэн, дүрсэлсэн, тодорхойлсон бүтээлүүд. "Гал" дотроо түүнтэй бүр ойр нь О.Дашбалбар гуай. Тэрбээр "Бид шүлэг зохиолынхоо сэдвийг уралдан бичдэг байлаа. Балбар надад лавтайяа арав гаруй шүлэг зориулан бичсэн нь ном, ботиудад нь үлджээ. Би нөхөртөө бараг л шүлэг зориулаагүй байх. Бурханд явахаас нь өмнө найзыгаа суулгаж байж усан будгаар хөргийг нь зурж, хол явсны нь дараа нэгэн таталбар дүр хийсэн нь мөнхжин дээр нь сийлэгдсэн. Г.Мэнд-Ооёо, Л. Мягмарсүрэн, Б.Цогт, Ц.Ойдов нар маань надад олон сайхан шүлгээ зориулан бичсэн. Яруу найргийн сэтгэлийн их өглөгийг хариулахад бараг боломжгүй санагддаг юм. Түүнийг бид одоо биш дараа хожим ойлгоно байх" гэв. Нөхдийнхөө тухай, хүсэл мөрөөдөл нэгт "гал" андуудынхаа тухай тэр ийн ярьж, харин надад тэр бусдаасаа арай зөөлөн, аядуу, алсуур, Хэрлэн гол шигээ тэнүүн эрхэм юм гэсэн бодол үлдсэн юм.

/Хөгжмийн зохиолч Л.Батсүрэн, МУГЖ Г.Батбаяр нарын хамт/

ХЭРЛЭН ГОЛ ШИГЭЭ ТЭНҮҮН ХҮМҮҮН БУЮУ Ж.САРУУЛБУЯН

АНХААР! Та сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууныг баримтална уу. Ёс бус сэтгэгдлийг админ устгах эрхтэй. Мэдээний сэтгэгдэлд ergelt.mn хариуцлага хүлээхгүй.

Нийт сэтгэгдэл: 2

Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2023-08-27 12:21:09

Зочин: Хэрлэн тэнүүн энэ бүтээл гүйэ мөн уншууртай нүнжигтэйшүү
Сэтгэгдэл үлдээсэн: 2023-08-26 10:35:47

Эхнэрээ Цоодолын Хулантай нийлж голыг нь харлаиал гомдоож алсан хүн: Бузар дурак. Ардын уран зохиолч бхдаа яах вэ дээ

Шинэ мэдээ

Нийтлэлчид