Хүний эрхийн үндэсний коммис Монгол Улсын хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 19 дэх илтгэлдээ малчин эмэгтэйчүүдийн хүний эрхийн нөхцөл байдал, хүчирхийллээс ангид байх, бэлгийн болон нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн эрх хэрхэн зөрчигддөг талаар дурджээ.

Өнгөрсөн 2019 онд судалгаанд хамрагдсан малчин эмэгтэйчүүдийн 3.6 хувь нь гэрлэлтээ цуцлуулжээ. Гэрлэлт цуцлуулж буй гол шалтгаан нь хүүхдийг зургаан настай сургуульд элсүүлдэг болсонтой холбоотой аж. “Хүүхдээ  сургуульд  оруулна,  түүнээс  өмнө  цэцэрлэгт  явуулна”  гэх  шалтгаанаар эмэгтэйчүүд сумын төвд суурьшдаг байна. Харин эрчүүд малаа маллаж, хөдөө амьдардаг гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, нөхөр нь малаа харж, эхнэр нь хүүхдээ асарч тусдаа амьдарч, улмаар биенээсээ хөндийрч, эр, эмгүй гэр бүлээс гадуурх харилцаа үүсгэх тохиолдол хэд хэдэн удаа гарчээ. Тухайлбал, 6-7 жилийн өмнө Хөвсгөл аймгийн харьяат нэгэн эмэгтэй дөрвөн хүүхдээ аавд нь орхин, нөхрөөсөө салжээ. Хүүхдүүд нь зундаа аавтайгаа, бусад  үед дотуур  байранд  амьдардаг  гэнэ. Энэ нь мөн л хүүхдүүдийн ээж зургаан настай хүүхдээ дагаж, сумын төвд амьдардаг болсноос үүдэлтэй.

Малчин эмэгтэйчүүдэд тохиолдож буй хүний эрхийн зөрчлүүдийг баримтаар хүргэе.

Баримт-1

Манай  сумын  эгч,  дүү  малчдын  ээж  нь  аймгийн  төвд  нас  барсан. Нөхрүүд нь өөрсдөө мянгат малчид хэрнээ тус бүрд нь 10 мянган төгрөг өгөөд явуулсан байх жишээтэй. Тэр мөнгөө буяны  ажилд  зарцуулаад  зөвхөн  эргэж  ирэх  шуудангийн  зардалд  25 мянган төгрөг  өгсөн  байв.  Тэгээд  замдаа  хоол  ч  идэлгүй гэртээ ирсэн тохиолдол гарч байсан.

                                                                                             (Сүхбаатар аймаг)

Баримт-2

Миний  бие  хөдөө  нөхөр,  дөрвөн  хүүхдийн  хамт  мал  маллаж  амьдардаг.  Богтлогдож  айлын  эхнэр  болохоос  өмнө  нөхрөө  нэг л удаа харсан. Тэр үед би дээд сургуулиа төгсөөд аймагтаа ирчихсэн, хувийн   компанид худалдагчаар ажиллаж байсан. Тэгээд орой ажлаа тараад  явж  байтал  нэг  машинтай  хүн  дэргэд  ирж  зогсоод  “Хаа хүрэх вэ, гадаа хүйтэн байна, гэрт чинь дөхүүлээд өгье” гэж хэлсэн. Би машинд суусан, хэсэг явж байтал ард нь сууж явсан залуу буюу манай нөхөр намайг хүчээр авч явсан. Аймгийн  төвөөс  190  км  гаруй зайтай  нэгэн  сумын  нутагт  нөхрийн  аав,  ээжийн  гэрт  хүчээр  авчирч,  аавынхаа  болон  өөрийнхөө гэрийн галд мөргүүлсэн. Яах ийхийн зуургүй шинэ дээл, хувцас өмсгөж, “Эмэгтэй хүн, цагаан зээр хоёр нутаггүй байдаг  юм. Манай  хүүтэй  амьдралын  замаа  холбо,   бид  маргааш  танай  аав  ээжид  хадаг  сүү  барьж  очно”  гэсэн.  Хэдийгээр  хүсээгүй  ч  хэрэв  татгалзсан  тохиолдолд  насаараа  жаргал  үзэхгүй,  ганц  бие  явдаг  гэж  урьд нь сонсож байсан учраас уйлан байж эхнэр нь болсон. Шөнө нь манай нөхөр хүчээр бэлгийн харьцаанд орж, удалгүй жирэмсэн  болсон.  Нэгэнт  хүний  эхнэр  болсон  учраас  янз  бүрийн  ааш  зан  гаргах  бүрд нь  тэвчээд  амьдарч  ирсэн.  Гэтэл  тэр цагаас хойш байнга зодож, дарамталдаг болсон. Олон удаа цагдаад гомдол гаргаж, эрүүгийн болон зөрчлийн хэргээр  арга  хэмжээ  авахуулж  байлаа. Нөхөр  хоёр  ч  удаа  намайг   зодож,   хүнд   гэмтэл   учруулсан   учраас   аймгийн   Цагдаагийн  газраас  Эрүүгийн  хэрэг  үүсгэн  яллагдагчаар  татаж, прокуророос яллах дүгнэлт үйлдэн шүүхэд шилжүүлсэн ч шүүхээс хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон. Тухайн үед гомдолгүй гэсэн бичиг хийж өгсөн маань буруу байжээ. Би нөхөртэйгээ байнга хэрүүлтэй байж ирсэн. Гэрлэлтээ цуцлуулж дөрвөн хүүхдээ болон мал, гэр зэргээ өөртөө авмаар байна...

(Увс аймаг)

Баримт-3

Би  34  настай. Таван сартайгаас  13  хүртэлх  насны  зургаан  хүүхэдтэй.  Нөхөртэйгөө  суугаад  анхны  хүүхдээ  2007  онд,  бага  хүүхдээ  2018  онд  төрүүлсэн.  Жил  өнжөөд  хүүхэд  гаргаад  байхаар  эмч  нар,  ар  гэрийнхэн  дургүйцдэг.  Би  эхний  хоёр  хүүхдээ  гаргаад  ерөндөг  (спираль)  тавиулсан  ч  надад  таарахгүй,  гуя  дагаж  өвдөөд  сүүлдээ  явж  чадахгүй  суумгай  болсон.  Дараа  нь  жирэмслэлтээс  сэргийлэх  тариа  тариулсан боловч мөн л хөл рүү чинэрч өвдөөд, сав үрэвсээд идээ  татаад  бүтэн  гурван  сар  эмнэлэгт  хэвтэж,  маш  их  эмчилгээ  хийлгэж  эдгэсэн.  Жирэмслэлтээс  сэргийлэх  эм  ууж үзсэн ч нойр булчирхай өвдөөд бас л таарахгүй байлаа. Хадмууд  дарамталдаг.  Сүүлийн  гурван  хүүхдээ  гаргахаас  айж, нууж байсан ч гэдэс томрохоор хүссэн хүсээгүй мэднэ.

Жирэмсний хяналтад орохоор очиход эмч нар “Арчаагүйтэж яваад дахиад л хүүхэдтэй болчихоод ирсэн үү” гээд загнадаг. Би хүүхэд олчих вий, хүмүүс юу гэж бодох бол гэхээс, бэлгийн харьцаанд орохдоо хүртэл хүүхэдтэй болчих вий гэж үнэхээр их  айдаг.  Нөхөртөө  “Бэлгэвч  хэрэглэе”  гэхээр  “Тэр  заваан  юмаар   чинь   яадаг   юм”   гээд   уурладаг.   Жирэмслэлтээс   сэргийлэх  хамгаалалт  таарахгүй,  хамгаалж  чадахгүй  байгаа  болохоор харьцаанд орохыг хүсэхгүй, дургүйцэхэд нөхөр “Чи өөр хүнтэй болчихсон юм уу” гэдэг...

(Сүхбаатар аймаг)

"Туслах  малчин  авна"  гэсэн  зараар нөхөр  нь  ажилтай болсон ч тэр айлдаа  хүргэн  оржээ

Баримт-4

Туслах  малчин  авна  гэсэн  зарын  дагуу  нөхөр  маань  ажилд  ороод  сүүлдээ  нөгөө  малчин  айлдаа  хүргэн  болсон.  Хамт  яваагүйгээс  ийм  байдал  үүссэн.  Одоо  би  гурван  хүүхэдтэй,  өрх  толгойлсон эмэгтэй.

 (Баянхонгор аймаг)

Баримт-5

Манайх  зуднаар  бүх  малаа  алдаад,  баруун  аймгаас  Булган,  Эрдэнэтийн залгаа нутагт шилжин ирж, айлд үхэр маллан, гэр бүлээрээ туслах малчнаар ажиллахаар болов. Нийт 30 гаруй үнээ  маллаж,  саадаг. Сүүг  нь  сүүний  үйлдвэрт  өгдөг  учраас  өглөө, оройдоо үнээгээ саахад дор хаяж 2-3 цаг зарцуулдаг байв. Энэ нутагт бороо орох үед аянга цахилгаан ихтэй. Нэг  удаа  үнээ  сааж  байхад  дуу  цахилгаантай  хүчтэй  бороо  орлоо. Үнээгээ саахгүй бол нормын сүүгээ өгч чадахгүй болох  учир  нөхөртэйгөө  хамт  үнээгээ  саасан.  Тэгээд  ч  харанхуй болох гээд юм юм л давхцаад байсан үе юм. Тэгсэн сүүлийн хоёр  үнээгээ  ивэлгээд  сааж  байх  үеэр  хүчтэй  аянга  бууж, миний бие аянгад өртсөн. Булганы  харьяа  нутаг  хэдий  ч  Эрдэнэттэй  ойрхон  учраас  хамгийн ойр газраас манай эзэн тусламж дуудаж авчирсан. Эмнэлгийн  тусламж  ирэх  хооронд  намайг  шороонд  нэлээд  удаан булж байлгасан. Бүтэн жил эмчлүүлж, гайгүй болсон ч одоо байнгын эмчилгээ хийлгэх шаардлагатай болсон...

(Орхон аймаг)

Баримт-6

Ам бүл цөөтэй учир өвөл цас ихтэй, цаг агаарын хүнд нөхцөлд мал маллах хүндрэлтэй байдаг. Нэг удаа мал цасан шуурганд уруудаад нөхөр бид хоёр хойноос нь явсан. Ингэхдээ гурван настай хүүгээ гэртээ уяж орхиод, галаа сайн түлээд түгжсэн юм. Тэр шөнөдөө малаа олж чадалгүй хээр хоносон. Хүү гэртээ ганцаараа яаж байгаа бол гэж их санаа зовсон. Аз болоход муу юм болоогүй...

(Өмнөговь аймаг)

Нөхөр нь эхнэрийнхээ нүдийг униар хатгаж, харааны бэрхшээлтэй болгожээ

Баримт-7

Нөхөртэйгөө  амьдраад  27  жил  болсон,  хоёр  хүүхэдтэй,  гэрлэлтээ   батлуулаагүй.  Нөхөртөө  олон  удаа  зодуулж,  ах  дүү  нарт  нь  хэлэх  хэлэхгүйгээр  доромжлуулж,  зодуулж,  дарамтлуулж  байна.  Нөхөртөө зодуулаад харааны бэрхшээлтэй болсон. Хараа 70 хувийн алдагдалтай. Миний нүдийг униар хатгаж ийм болгосон. Тухайн  үед  айсандаа  “Мориноос  унаад  нүдээ  гэмтээчихлээ” гэж эмчид худлаа хэлсэн. Энэ хүнийг хэрэг төвөгт оруулаад яах вэ гээд уучлаад өнгөрөөдөг байсан. Нөхөр бид хоёр хамт амьдарсан цагаасаа 1993-2012 он хүртэл ахынх нь малыг ямар  ч  хөлсгүй  маллаж  ирсэн.  Ах  нь  хүртэл  намайг  зодож,  үг хэлээр доромжилдог. Хадам ах “Бидний талаар ярих юм бол гишгэх газаргүй болгоно. Чамайг нөхөртэй чинь 27 жил тэжээсэн, чамд  юу  ч  өгөхгүй”  гэж  дарамталж,  гэрээс  минь  хөөсөн. Үнэндээ хөлсөлж байгаа байрныхаа түрээсийг ч төлж чадахгүй тийм л нөхцөл байдалтай байна. Группын мөнгөөрөө зээл  авчихсан. 

(Сүхбаатар аймаг)

Баримт-8

Малчин   эмэгтэйчүүдийн   боловсрол,   тэр   дундаа   эрүүл   мэндийн боловсролыг нэмэгдүүлмээр байна. Тухайлбал, 2016 онд  эхийн  ноцтой  хүндрэл  гарч  байсан.  Манайх  жирэмсэн  ээжийг  амаржих  хугацаа  нь  дөхөнгүүт  сарын  хугацаанд  хоёр  удаа  аймаг  руу  хүргэж  өгсөн.  Сумын  төвд  амьдардаг,  3-4  хүүхэдтэй  тэр  ээжийг эхийн  амрах  байранд  хүргэмэгц  буцаад  харьчихдаг. Дахиад хүргээд өгөхөөр 20 хоног хэвтэж байгаад эхийн амрах байрнаас оргоод, сумын төвд ирээд, маргааш нь амаржихдаа цус алдаж байсан...

(Дорнод аймаг)

Баримт-9

Ерөнхий  боловсролын  сургуульд  нэгдүгээр  ангид  элсэж  буй  зургаан  настай  хүүхдүүдийн  20  орчим  хувийг  малчдын  хүүхэд  эзэлдэг.  Сүүлийн  жилүүдэд  малчин эмэгтэйчүүд сум,  аймгийн  төвд  нэг  гэр барин, нэгдүгээр ангийн хүүхэдтэйгээ амьдрах нь түгээмэл  болсон.  Гэтэл  нэгдүгээр  ангийн  хүүхдүүдээ  дагаад  ирж буй малчин ээжүүдийн олонх нь бичиг үсгийн чадваргүй байдаг.  Зөвхөн  сургуульд  хүргэж  өгөх,  авахаас  хэтрэхгүй,  бага боловсролын суурийг тавихад хамтран ажиллах үүрэгтэй ч тэдний боловсрол хангалтгүй байна. Үүнийг  шийдвэрлэх  үүднээс  аймгийнхаа  Насан  туршийн  боловсролын   төвтэй   хамтарч,  бичиг   үсгийн   боловсрол   багатай  ээжүүдийн  бичиг  үсгийн  чадварыг  дээшлүүлэхээр  ажиллаж  үзсэн.  Аймгийн  захиргаа,  сургуулийн  удирдлагаас  ач  холбогдлыг  нь  сайн  хэлж  өгсөн  ч  ээжүүд  ирэх  нь  цөөн,  сүүлдээ  ирэхээ  байсан.  Гэтэл  4-5  сар  суралцсаны  дараа  хүүхэд ээжээсээ  илүү  болчихдог.  Ээжүүд  багшийн  өгсөн  гэрийн  даалгаврыг  самбараас  хуулаад  авч  чадахгүй  байх  жишээтэй.   Иймд   малчин   эмэгтэйчүүдийн   боловсролын   түвшинг дээшлүүлэх талаар анхаарах ёстой гэж боддог...

  (Сүхбаатар аймаг)