Шар нар үд голлоход Л.Дамийжав өвгөн Чонотой хөтлийн даваан дээр тайвуухан гарч ирлээ. Олон жилийн амьдралын тоосонд элэгдэж хуучирсан муу хүрэн дээлээ шууж өвдөг нугалан суугаад түрийнээсээ дүнсэн тамхиа гаргаж ирээд мойног хуруугаараа хэд эмэрч сурамгай гээч  нь ороогоод ажилдаа орлоо. Түүний ажил энэ хөтлөөс сумын төвийн амьдралыг дурандах.

Сүүдэр сүүдрээ дарсан хэдэн тоосгон байшин сумын эмнэлэг, сургууль, захиргаа, банк бараадсан хэдэн дэлгүүр, шил шилээ дарсан хэдэн айл. Хүн амьдардаг үгүй нь үл мэдэгдэх энэ дүнсгэр сууринд үе үе улаан шороо босгон ирэх явуулын хүний машин тэрэг, энд тэнд холхилдох хэдэн халтар ноход, хэзээ ч юм чанга ярьдаг байсан сумын төвийн узель салхинд хаа нэг савлах нь энэ сумыг амь оруулна.

Л.Дамийжав: Үгүй тэр, Довдонг хараач... хурдан хурдан алхаад хаа хүрэх нь вэ... Аа золиг гэж, Довдон л болсон хойно ганц шил юм руу гаа л яарч яваа биз. За тэгээд ганц шил юм нь нар унахад дуусаж, эхнэр хүүхдэдээ агсам тавьж зовооно биз. Энэ хүн ажилгүй ч гэсэн архиа больчихвол тустай сан даа.

            За тэр, захиргаанаас шар Чамиа гараад ирлээ. Бодвол захиргааг бүтэн нэг тойрчихоод гарч ирээ биз дээ. Ажил цуглахтай зэрэгцээд жигтэйхэн гангалж аваад, саатай ягаан тэрлэгээ хийсгээд л захиргаа руу ордог хүн дээ. Хэнд сайхан харагдана гэж ингэж гоёдог юм бол доо, хөөрхий. Үгүй тэгээд сумын төв орохдоо өмсөхгүй юм бол өөр хаанаа ч ингэж гангалах билээ дээ. За тэгээд тэндээсээ банк, дэлгүүр гээд хүн олноороо цугладаг хэдэн газраар орж жаал дэмий цагаа барна. Үгүй, энэ нь ч бас түүндээ ажил юм даа.

             Үгүй хө... сумын хэдэн хоршоо бид хэддээ л эзэн байх юм даа. Хүмүүс ноос нооолуурын цаг болохоор, эсвэл банкнаас зээл авахаараа төлье гээд үнэн худал хамаг л зовлонгоо тоочин байж зээлээр хоолоо залгуулдаг ганц газар нь. Энэ хэдэн хоршоонд өргүй айл ч гэж үгүй. Өнгөрсөн орон нутгын сонгуулиар яалаа даа. “Шар” дэлгүүрийн эзэн Хүрлээ хүмүүсийг өрөөр нь айлгаж далайлгаж байгаад хамгийн их сонгогчтойгоороо Засаг дарга болоогүй юу. Дарга болоод олонд хийж гависан зүйл ч алга...! Харин өөрийнх нь байшингийн давхар л нэмэгдээ шив дээ.

            Үгүй байз, тэр...тэр сургуулийн урд гаднын хоёр машин ирээд зогсох чинь ээ... Юун улс ирээ юм бол. Суманд сургалт явуулах гэж байгаа юм байх даа. Үгүй тэгж энэ газрыг нэг хөл оруулвал сайхан л байна. 

            Ээ, суурин минь ингэж ч эзгүйдэж, сум минь ингэж ч амьдралгүй болох гэж дээ /уртаар санаа алдана/  Анх энд бригадын тоо бүртгэгчээр ирж байхад ямар сайхан цаг байлаа. Ёстой хөдөлмөр буцалж, хүмүүсийн дуу хаддаг байсан даа.

            1976 оны цас хаялсан намрын тогтуухан өдөр Ерөөгийн сангийн аж ахуйгаас Баянхараатын сангийн аж ахуй болон тусгаарлаж сумын бүтээн байгуулалт ид өрнөж байсан үе сэн. Хэдэн зуу... үгүй ээ, хэдэн зуу байтугай хэдэн мянганы турш хээрийн салхиар илбүүлж, тунгалаг ариун хурын шимээр тэжээгдсэн атар онгон Халзангийн хөндийн энэ Эрээн нарсны уудам талд 1977 оны хавар 2000 га атар газар анхны шангаа татсанаар Баянхараатын сангийн аж ахуй байгуулагдаж, хөгшин залуугүй бүтээн байгуулалтад гар бие оролцож, амьдрал буцалж энэ уудам хөндий ёстой дуу шуутай байсан даа.

            Жил бүрийн намраар тариалангийн ажилд тусална гээд хотын ганган ганган охид, шижигнэсэн сайхан залуус “Зил 130” автомашин дээр “ШИРХЭГ БУДАА ШИЖИР АЛТ” гэсэн лозон хадчихсан, хоолой нийлүүлэн дуулаад л, шаргал талыг зүсэн ирдэгсэн. Эхэндээ амьдрал үзээгүй хүүхдүүд зах хязгаар нь үл харагдах тариан талбайг хараад барж дуусахгүй ажил мэт санаж, сүрдэж зогсдогсон. Зорьж ирсэн ажил юм хойно яах вэ ханцуй шамлаад орно доо. Удалгүй ядарна, өлсөнө, уйлна, шантарна, ээж, аавдаа захиа дайлгана. Үгүй мөн элгийн юм их болно шүү.  За тэгээд ажилдаа дасаад овоо болж байтал сумын овгорууд хотын охидуудтай танилцах гэнэ. Охид яах вэ ичиж, улайж гүйгээд л өөр хоорондоо жиг жуг гээд л.... Хөвгүүд охидуудаа харамлаж нударга зөрүүлнэ гээд л... мөн ч хөгтэй юм болно.  Эр улс хойно яах вэ хэд хоноод мартчихсан, сумын овгоруудын захиаг зөөгөөд гүйлдэнэ шүү дээ. Залуу насаа гэж.  Энэ үед л би муу хөгшинтэйгөө танилцаж билээ.

Нутаг нутгийн залуус цугласан манай бригад дуутай шуутай, инээд хөөртэй, ажиллах урам дүүрэн байдаг байлаа. 1988 онд манай бригад улсын тэргүүний тариаланч хамт олноор шалгарч, комбайнч Д.Калинан тракторч Н.Михлай маань “УЛСЫН УРГАЦЫН АВАРГА” болж байж билээ. Сумын чанга яригч, “араажав”-аар бидний тухай хэсэгтээ л ярина. Тэр бүү хэл бүр Монголын радиогийн “Ургацын далай” нэвтрүүлгээр ярина шүү дээ...

Энэ мэдээг сонсоод  манайхан мөн ч их баярладаг сан. Урамшиж зориг орсон залуус маань улам ч бадарч, ургацаа ёстой ширхэг ч будааны хорогдолгүй хураах гэж мэрийнэ шүү дээ. Удалгүй намрын ажил дуусаж, их ажлын ард гарснаа тэмдэглэж сумын клубд арга хэмжээ зохионо. Тэр үеэр тариаланч, оюутан залуус маань ёстой дээлийнхээ хормойг дэрвэтэл бүжиглэж, сэтгэлийн үгээ уудална шүү дээ. За тэгээд анхны цаснаас урьтаж нүүдэллэдэг шувуудтай зэрэгцээд оюутан залуус маань буцах болно. Бие биедээ сэтгэл хорогдон салж ядах залуус хөнгөн гуниг, доголон нулимсаа тээгээд, эргэн уулзахын ерөөл тавин салцгаадаг сан. Ай мөн сайхан үе байж дээ. Энэ суурингаас хадсан ажил хөдөлмөр, баяр хөөр, уянга хайрын дуу ёстой тэнгэрт тулам байдаг сан.  Суурингийн маань тэр их дуу чимээ, хөгжил хөдөлгөөн одоо хаана байна.

Түүнийг ийн санаа алдаж суухад нутгийн залуу ширхэг чулуу, шимт цэцгийг нь хөндчих вий гэж зөөлөн зөөлөн алхсаар ирж, өвгөний хажууд хань бараа болж хэсэг суув.

-Өвгөн ах минь юу дурандаж суугаа юм дээ. Та өдрийг энэ хөтөл дээр барах юм аа даа?

-Өө ах нь тэр хэдэн машиныг дурандаж сууна. Гаднаас сургалт хийхээр хүмүүс ирээ юу даа, чи юм олж дуулав уу?

-Ямар юмных нь сургалт байх вэ, өвгөн ах минь. Наад хүмүүс чинь Засаг даргын зарж борлуулсан Мойлтын амны шинэ эзэд юм байх аа. Өвөрлөгч хүмүүс л гэнэ. Хүйтрэхээс өмнө хэсэг олборлолт хийх юм байхаа...

-/санаа алдаад их л гунигтайгаар/ Нутгийн хүмүүс маань нутгаа орхиод төв бараадна. Нутгаа эргэж харна гэж ер үгүй юмаа. Тэгэхээр энэ нутагт хэн шунах юм бэ? Харийн улс л шунана шүү дээ. Тэд  л эзэн суух гээд байна, энэ сууринд минь.