ААВ МИНЬ ТАНХАЙ, СӨӨНГӨДҮҮ ХООЛОЙГООР ДУУЛДАГ БАЙСАН

  Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт зохиолч, яруу найрагч, дууны шүлгийн мастер Загдын Түмэнжаргал “Дэгдээхэй нас” киноны дуу, “Могжоохон даагатай жогжоохон хүү”, “Бага насаа би хайрлаж явна”, “Бөөн баяр”, “Арван найман нас”, “Гэрэлт орчлонгийн залуус”, “Цэцгэн зүйрлэл”, “Хайрын дууль”, “Очоод золгоно доо”, “Монголын тал нутаг”, “Дууны хорвоо”, “Алсын алсын даваа”, “Ус мөрөн олон чиг”, “Урьхан цэнхэр хавар”, “Цахилж яваа гөрөөс” киноны дуу, “Халтар манан хөөрөг”, “Зүрхний хайртай эх орон” зэрэг бүтээлээрээ хүмүүний ертөнцөд мөнхөрчээ. Тэрээр багш, захирал, "Ардын эрх", "Өнөөдөр" сонины сурвалжлагч, “Би Би”, “Ням гариг” сонины ерөнхий редактор, хэвлэл мэдээллийн “Нэр төр” төвийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан гэгээн түүхтэй. Мөн Франц улсын Парисын дорно дахины хэл иргэншлийн дээд сургуульд Монгол хэлний багш, Монгол Улсын их хурлын даргын зөвлөх, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зөвлөх зэрэг төр нийгэм, соёл боловсролын салбарт нийтдээ 40 гаруй жил ажилласан түүний охин Т.Дөлгөөнтэй аавынх тухай ярилцлаа. 

-Аавынх нь  авьяас билэг, уран бүтээлийнх нь чансааг мэддэг хүмүүс таны аавыг  “Дууны шүлгийн жинхэнэ мастер байсан” гэж биширдэг шүү дээ. Харин та аавыгаа ямар хүн байсан гэж бахархан дурсах вэ?

      -Миний аав ард түмнийхээ дунд  дууны шүлгийн мастер гэх алдар хүндтэй үлдсэн яруу найрагч, эх оронч, сэтгүүлч, соён гэгээрүүлэгч хүн шүү дээ. Харин охиныхоо  хувьд гүн сэтгэгч, сурган хүмүүжүүлэгч, байлдан дагуулагч, гэрэл гэгээг түгээгч юм. Аавын минь "Гэрэл гэгээний хүлэг морин мэт" хэмээх ном байдаг. Тэгэхээр аав минь зөвхөн надад биш хүн бүхэнд гэрэл гэгээ түгээж чадсан өөдрөг үзэлтэй, гүн ухаанч хүн байлаа. Найрагч аав минь их наргианч хүн байсан даа. Бас миний анд найз минь байлаа шүү дээ.

-Та аавыгаа “Яруу найрагч болоогүй бол зөн билигтэн болох байсан болов уу гэж боддог ” хэмээн ярьсан байдаг. Аавынх нь ямар үг, үйлдэл таныг ийм төсөөлөлтэй болгосон бэ?

       -Яагаад ч юм аав бид хоёр далд хүч, зөн совин, мэдрэмжийн тухай ярилцаж, өөрсдийн үзэл бодлоо бие биедээ хэлдэг байсан. Жишээ нь, би сонин хачин юм зүүдлэхээрээ аавд ярина. Тэгээд би аавыгаа "Яаж болж байгаа бүхний тухай мэддэг юм бол, яаж мэдэж байгаа юм бол" гэж шоолонгуй өнгөртөл хожим аавын хэлснээр болчихдогт гайхдаг байсан. Намайг зүүдээ манадаг болохоор ч тэр үү, аав нэг удаа "Хүн чамд ямар ч муу юм хийсэн бай эргүүлж муу зүйл тэр хүнд битгий хүсэж байгаарай. Уур омогтоо дийлдээд мууг хүссэн хүнд үнэхээр муу зүйл тохиолдоход хүн өөрийгөө буруутгаад, хэнд ч хэлж чадахгүй дотроо их шаналдаг. Хэнд ч гэм хийгээгүй мөртлөө өөрийгөө зэмлэж шанална гэдэг хэцүү” гэж билээ. Өөрийн зөн билигт итгэдэг, мэдэрдэг, бас хүн, амьтан зөн билигтэй гэдэг үзэл надад ааваас л суусан. Аавын шүлгүүдийг уншаад, бичсэн оныг нь харахаар хожим яг ингэнэ гэж мэдсэн юм шиг  мөртүүд олон байдаг. Тэр байтугай аавын найз, хөгжмийн зохиолч Л.Галмандах ах аав хоёрын "Амгалан цэнхэр дэлхий" гэж хүүхдийн дуу бий. Тэр дууг "Бага насаа хайрлаж явна", "Бөмбөг битгий хаяарай" дуунуудыг 1987-1988 онд зохиосон. Тэр үед хүмүүс энэ хоёр дууг нь шууд хүлээж аваад бүх цаг үеийн дуу болгосон. Харин "Амгалан цэнхэр дэлхий" дуу олонд түгж чадаагүй. 

"Энэхэн дэлхий өнөөдөр 

Түгшүүр дүүрэн эргэлдэж байна,

Эгээ л бидэн шиг жаалууд 

Хаа сайгүй амьдарч байна.

Удахгүй өсөж том болоод амьдралыг бид жолоодно

Ухаантай, зоригтой, итгэлтэй шинэ эрин болж алхална.

Москвад, Дэлид, Нью-Йоркод

Хүүхэд бүхэн адилхан байна..." гэх “Амгалан цэнхэр дэлхий” дуу цар тахлын үеийг зөгнөж бичсэн юм шиг надад санагдсан. Түүнийг нь хүмүүс анзаараагүй байх. Ая нь яг л өнөөдрийн тренд дууны хэмнэлтэй, цээжинд гүн орохоор тийм гоё үг, аятай байгаа юм. Л.Галмандах ах, аав хоёр өнөөдөр энэ ертөнцөд байхгүй ч өнөөдрийн туйлдсан хүмүүст тэдний дуу сэтгэлийн хүч болох байж дээ. Тиймдээ ч тэд тухайн үед хүмүүс төдийлөн тоохгүй байгаад нь инээмсэглээд л өнгөрч байсан биз. Бас аав маань сугалаа сугалах их дуртай. Ихэнх тохиолдолд хождог, өөрийгөө хожно гэдгээ дандаа мэдэрч тэрийгээ хошигнол болгон ярьдаг байсан.

-Таны удамд бичгийн боловсролтой болон зохиолч, яруу найрагч хүн бий юү. Та ямар ажил хийдэг вэ?

      -Аавын аав талаас бичгийн боловсрол өвлөгдсөн гэж боддог.  Гэхдээ яг яруу найрагч, авьяас билигтэн нь миний мэдэхээр аав минь юм даа. Би ээжтэйгээ адилхан орос хэлний багш, орчуулагч мэргэжилтэй. Өнөөдрийн байдлаар би албан ажил хийхгүй, сайн ханийн буянд гэртээ хүүхдүүдээ өсгөж байна.

-Таны аавын бага нас хаана, хэрхэн өнгөрсөн бэ. Бага насныхаа тухай, яруу найрагч болох хүсэл, мөрөөдөлтэй байсан үеийнхээ тухай танд ярьж өгдөг байв уу?

       -Аав маань Төв аймгийн Угтаалцайдамд төрж өссөн хүн шүү дээ. 10 хүүхэдтэй айлын хоёр дахь нь. Нэг эгч, найман дүүтэй. Ах бид хоёрыг хэрхэн хүмүүжүүлэх тухай ярихдаа аав өөрийгөө тухайн үед яг миний насан дээр ямар байснаа ярьдаг байсан. Аавын эмээ (ээжийнх нь ээж) Долгор эмээ аавыг өсгөж, хүмүүжүүлсэн юм билээ. Их сайхан уран цэцэн үгтэй, ёгт үлгэр уншиж өгдөг буурай байсан. Би бол Долгор эмээтэй ойр дотно байгаагүй. Хэдэн удаа  очиж золгож байснаа санадаг.

Аав биднийг загнахдаа "Эмээ л ингэж хэлдэг байсан" гэж ишилж их хэлдэг байсныг бодоход аавыг  эмээ нь зэмлэх үедээ зэмлэж, цэгц сургасан юм билээ. Харин яруу найргийг аав багаасаа мэдэрсэн байсан нь эмээгийнх нь уран яруу яриа нөлөөлсөн байж мэдэх юм.

Аавын аравхан настайдаа бичсэн "Цаначин" гэдэг шүлэг нь сонинд хэвлэгдэж байсан гээд бод. Би аавынхаа хит дуунуудаас илүү 20 хүрээгүй байхдаа бичсэн шүлгийг нь унших дуртай. Тэр үед аав аль хэдийн яруу найрагч болчихсон байсан болохоор тэр тухай мөрөөдөж үзээгүй биз. Аав шүлгийг сонгосон биш, шүлэг аавыг сонгосон байх.  

-Та ээжийнхээ талаар дурсаж болох уу. Зохиолч, яруу найрагч хүний хань байна гэдэг бүтээл бүрийнх нь анхны уншигч, үнэнч зөвлөгч, хүч нь  байдаг гэж боддог?

      -Аав минь 17-хон настайдаа ээжид дурлаж, "Цайдамхан талаасаа чамайгаа хайлаа" хэмээх "Цэцгэн зүйрлэл" дууг ээжид зориулж байсан гэдэг. Ээж минь аавын зөвлөгч гэхээсээ илүү муза нь байсан даа. Аав гэртээ сайн яригч харин ээж сайн сонсогч нь байлаа. Ээж аавын ихэнх шүлгийн анхны сонсогч байсан. Аав шөнө юм уу эсвэл халамцуудаа "Тунгаа, бичээд аваарай" гээд шүлгийн мөр, бүтэн шүлэг, эсвэл ганц үг ч юм уу хэлдэг байсан. Өглөө нь сэрээд "Би юм бичүүлээд байсан уу" гэж асууна. Ээж тэр бүрийг нь дуртай үүрэг шигээ хүлээж аваад л  бичдэг байлаа. Би ээжийн энэ занд үнэхээр хайртай. Ээж минь бас их амгалан тайван хүн. Гэхдээ би ээжийгээ аавтай их хамаатуулж магтах гэхээр энэ фон дээр Ануу эгч минь ямар харагдах билээ гэж боддог юм.

    Дуучин Б.Мягмарсүрэн буюу бидний дуудаж сурснаар Ануу эгч  миний аавын хоёр дахь эхнэр, дүүгийн минь ээж. Аавын хайрыг хүртэж чадсан амьдралынх нь хань мөнөөс мөн. Ануу эгч бас л аавын гэнэтийн үгийг нь тэмдэглэх тэмдэглэх үүрэгтэй, дэмжигч нь. Бас үнэнч шүтэн бишрэгч нь байсан. “Аав минь тэнгэрт залраад 10 жил өнгөрлөө. Та яаж ганцаараа байх билээ. Би таныг хүнтэй суувал дургүйцэхгүй” гэхээр  "Миний энэ насандаа хүртсэн хамгийн сайхан алдар бол яруу найрагчийн гэргий. Өөр хэн нэгэнтэй ханилбал би хэн нэгний гэргий л болно. Би яруу найрагч Түмэнжаргалын эхнэр гэдгээрээ л үлдсэн насаа дуусгамаар байна" гэдэг. Энэ бол маш гүн гүнзгий утга санаа гэж боддог. Миний аавын хайрыг хүртсэн хоёр эмэгтэй хоёулаа ганц ганцаараа амьдардаг.

ААВ МИНЬ 17-ХОН НАСТАЙДАА ЭЭЖИД ДУРЛАЖ, ЦЭЦГЭН ЗҮЙРЛЭЛ ДУУГ ЗОРИУЛЖ БАЙСАН ГЭДЭГ

-Аав, ээжийнх нь амьдрал тусдаа болж байх үед аав нь бичдэг хэвээрээ байв уу. Хэсэг завсарласан уу?

       -"Нүдэнд дулаахан бүсгүй чи, юунд надтай учрав даа" гэдэг "Цэнхэр сарны туяа" гэх дууг аав ээжээс салж байх үедээ бичсэн байдаг. Аавын яаж шаналж байсныг тэр дууны үгнээс мэдэрч болдог. Бас тэр дуутай зэрэгцээд "Үүр шөнийн оддоос асуу" гэдэг дуугаа бичсэн. Харин тэр дууг нь Ануу эгч дуулж таардаг нь сонин тавилан.

    1990 оноос аавын эх оронч үзэл, эх орны төлөө шаналах сэтгэл маш их давлагаалж эхэлсэн. Хүмүүс яг одоогийнх шиг төр засгийн алдаанаас болж эх орондоо сэтгэл гонсойх хандлагатай байсан үе л дээ. Тэр үед "Улс гүрэн нь олон чиг Монголыг минь яаж гүйцэх вэ дээ" гээд ард түмнээ аргадан уярааж байсан. Ингээд бодоход чансаатай бүтээл бүхэнд нь аав минь өөрөө шингэсэн байдаг юм.

-Бүтээл бүхэн өөрийн гэсэн түүхтэй, цаг хугацаатай шүү дээ. Тиймээс уран бүтээлч, зохиолчид өөрийн гэсэн бичих цаг хугацаатай, өөрийн гэсэн таатай орчинтой болчихсон байдаг. Таны аав ямар орчинд, ямар үедээ ихэвчлэн бичдэг байв. Таны аавын чансаатай бүтээлүүдийн үндэс нь юу вэ?

      -Уран бүтээлч хүний сэтгэл хөдөлсөн, булгилсан үедээ бүтээсэн бүтээл нь илүү энерги, хүч шингээсэн байдаг гэж  хардаг. Уран зураг, хөгжим, бүжиг гээд аль ч урлагт. Аав минь зөвхөн шүлэг бичихээс гадна насаараа сонин, хэвлэлийн газар сэтгүүлч,редактораар ажиллаж байсан болохоор манайд байнга л бичгийн машин тачигнадаг байлаа. Тэр үед нь би аавыгаа шүлэг бичиж байна уу, нийтлэл бичиж байна уу, гэдгийг нь ялгадаггүй байсан гэх үү дээ.

“Нисдэг алим” номыг аав өдөр, шөнөгүй бичиж байсан. Гар бичмэлийг машин дээр хэвлэх ажлыг ээж ажлынхаа хажуугаар хийдэг байлаа. Гурван хувь машиндах тул гурван цаасны завсар хоёр хорын цаас хавчуулж машинддаг. Би хоосон цаасны завсар хорын цаас хавчуулж жирийтэл өрдөг ажилтай. Ах машиндсан хэсгийг нь хуудсынх нь  дарааллаар тавина. Тийм болохоор “Нисдэг алим” хэмээх ном бол манай гэр бүлийн бахархал. Аавд минь бичдэг тусгай орчин гэж байхгүй дээ. Хөдөлгөөнтэй хөнгөн хүн байсан болохоор хаана ч хамаагүй бичдэг байсан.

-Зохиолч, яруу найрагч, эрдэмтдийн гэр бүлд өссөн хүүхдүүд бусдаас арай өөр хүмүүждэг болов уу гэж боддог. Тухайлбал, тэднийг юу хийж, ямар ном уншихад нь аав, ээж нь оролцдог, зөвлөдөг ч гэх юм уу. Харин таны бага нас хэрхэн өнгөрсөн бэ?

      -Бидний хүмүүжилд ээж минь илүү анхаардаг байлаа. Аав бол биднийг хүүхэд гэж голохгүй яриа өддөг байсан. Хүний дотоод ертөнцөд маш хүндэтгэлтэй ханддаг. Тиймээс биднийг загнасан ч гутааж, унтраах үг ер хэлдэггүй. Аав, ээж минь  ах бид хоёрт хангалттай эрх чөлөө олгодог байсан. Сонирхсоноо хийгээд сууж байвал заавал “Гэр цэвэрлэ, хичээлээ хий” гэж шахдаггүй. Хичээл хийх цагаа бид өөрсдөө сонгож зохицуулдаг, өсвөр үедээ шөнө ихэвчлэн суудаг хоёр хүүхэд байлаа.  Ах ном их уншина. Харин би эсрэгээрээ ном уншихгүй.

Аав намайг ном унш  гэж нэг ч загнаж байгаагүй. Харин “Миний охин ном уншмааргүй бол богино бөгөөд зөвхөн шилдэг хэдэн зохиол унш” гэж зөвлөдөг байсан. Тэгээд Э.Хэмингуэйн сонгодог зохиолын түүвэр номноос ахтай ярилцаж байгаад "Өвгөн ба тэнгис", "Матадор", гэх мэт 2-3 туужийн гарчиг дээр нь тэмдэглээд өгсөн.

Уг нь би А.С.Пушкины шүлгийн номонд их дуртай байсан юм. Ах бид хоёр орос хэлний 23 дугаар сургуульд элсэн сурч байгаад 1989 онд ээж маань Оросод багшлахаар болж бид гэр бүлээрээ нүүж тэнд гурван жил гаруй амьдарсан юм. Тиймээс ах бид хоёр голдуу орос хэл дээр ном уншиж өссөн. Би зургаан настайгаасаа хатгамал сонирхож, оёж эхэлсэн. Эхэндээ ээж ааваас нууцаар оёсон. Намайг балчир гээд тэр хоёр зүү өгдөггүй юм. Тэгэхээр нь нууцаар дэгдээхэй оёж, үзүүлээд зүү авч өгөхийг гуйсан юм. Гэтэл аав ээжид "Манайд хамгийн нарийн, уран зүү бий. Тэрийг охиндоо өгчих. Харин чи энэ зүүгээ гээчихвэл дахиж ийм зүү олдохгүй шүү" гэж байсан. Бид дөрвүүлээ спортоос ширээний теннис тоглодог байсан даа.

-Та аавынхаа бүтээл, дуу бүхэнд дуртай байх. Гэхдээ та энэ удаад аль бүтээлийг нь онцолж, дурсамжаа хуваалцах вэ. Ямар дууг нь сонсох дуртай вэ?

      -"Дууны хорвоо" дууг Ануу эгчийн дуулсан хувилбараар сонсох  дуртай.

-Та эцэг, эхээс хэдүүлээ вэ. Аавыгаа бүтээлээ бичихээр төвлөрчихсөн үед сарниулчихаад, загнуулж байсан үе бий юү? 

     -Би эхээс хоёулаа, эцгээс гурвуулаа. Ануу эгч минь дүү Тингисийг төрүүлж өгсөн. Намайг ухаан ороход л аавыг юм бичиж байхад нь гэрт чимээ гардаггүй, шивнэж ярьдаг болчихсон байсан. Аав хэзээ ч биднийг чимээгүй байхыг шаардаж байгаагүй. Тэр бол ээжийн дэмжигч зантай холбоотой байх. Ах бид хоёр аавыг сарниулахгүйн тулд  шивнэж ярилцаж, шивнэж муудалцдаг байлаа шүү дээ.

-Аав нь уран бүтээлчээс гадна гэртээ ямархан аав, хэр сайн хань байсан бол. Ахуй амьдралдаа хэрхэн анхаардаг байв. Тухайлбал, хоол сайн хийдэг, гарын дүйтэй ч гэх  юм уу хийх дуртай зүйл байсан уу?

    -Аавыг архи их ууснаас болж асуудал үүсгэдэг байсныг ах дүү, найз нөхөд нь мэддэг байсан. Аав минь хошин шогийн мэдрэмжтэй хүн. Заримдаа шүүмжлэлийг хошигнол болгоод хэлчихдэг байлаа. Өөрөөр хэлбэл, юм бүхэнд хаанчлаад байдаггүй байсан. Аав мах чанах дуртай мөн бичихээс гадна маш гоё  зурдаг байсан. Өөрөө зурах дуртай болохоороо ах бид хоёрт зургийн хэрэгсэл хангалттай авна. Ээжийг мэргэжлийн  зураач шиг зурсан байдаг. Бас аман хуур, баян хуур хөгжим сонсголоороо их гоё дардаг байсан. 

ААВ ЗҮҮДЭНДЭЭ ЮМ УУ ХАЛАМЦУУДАА ОРЖ ИРСЭН ҮГЭЭ ЭЭЖИД ХЭЛЖ БИЧҮҮЛДЭГ БАЙСАН 

-Таны аав дуулдаг байсан уу?

      -Баян хуур дараад л дуулна. Дуулж байгаа нь В.Высоцкий-тэй адилхан санагддаг байсан. Танхай, сөөнгөдүү хоолойгоор дуулдаг байсан гэх үү дээ. Ямар ч дууг өөрийнхөөрөө дуулчихна. Тэр нь хөгжилтэй. 

-Хүн бүр аав, ээжийнхээ ачийг хариулж бардаггүй гэж ярьдаг шүү дээ. Харин та аавыгаа нэг удаа ч болтугай баярлуулсан гэж боддог уу?

      -Аав минь бүхий л зүйлээс өөртөө сайхныг харж, шингээж чаддаг хүн байсан. Тэр талаараа аав бид хоёр яг адилхан. Аавыгаа тэгж эрт явна ч гэж санахгүй л явлаа. Харин аав минь хамт байхдаа урмын үг, сайн сайхан үг хангалттай хэлдэг байсан. Хүүхдүүдээ магтсан, бахархсан, "Энэ хүүхэд миний амьдралд байгаа нь баяр, жаргал юм" гэж ярьдгийг нь мэдэрдэг байсан. Аав ялихгүй зүйлд  баярлаад л гэрэлтэнэ шүү дээ.

ААВ  БУСДАД ШҮЛГЭЭ УНШИЖ ӨГӨХДӨӨ НҮҮРНИЙХ НЬ ХУВИРЛЫГ ИХ АЖИГЛАДАГ БАЙСАН

-Та аавынхаа ямар чанарыг нь илүү дуурайсан бэ?

       -Би аавынхаа өөдрөг, нуршиж ярьдаг зан, бас дэвэрч онгирох дуртай занг нь дуурайсан.

-Аавынхаа бүтээл, алдар хүндийг нь мөнхжүүлэх ямар ажил хийж байна вэ?

      -Аавын бүтээлийг мөнхжүүлэх хүн нь би биш. Аав өөрөө сайн уран бүтээлийг цаг хугацаатай болон ард түмний сэтгэл шүүдэг гэдэг байсан юм. 

-Таны аавтайгаа өнгөрүүлсэн хамгийн сайхан дурсамж юу вэ. Аав нь танд юу захиж хэлдэг байв?

     -Олон сайхан дурсамж бий. Зургаан настайдаа нэг үдэш ээжтэй гадаа зугаалахдаа би тэнгэр ширтээд алхаж байснаа

"Шөнийн шөнөөр бид явна

Шөнийн тэнгэрт од явна" гэж толгойд орж ирээд, аяархан хэлснээ, "Ээж ээ, би шүлэг зохиочих шиг боллоо" гэтэл ээж "Хурдан гүйгээд, аавдаа очоод бичүүлээд аваарай, гүйгээрэй" гэхээр нь  би түрүүлээд гүйсэн. Тэгээд ааваас “Энэ шүлэг мөн үү. Ийм шүлэг байж болох уу" гэтэл аав намайг тэвэрч, бараг агаарт шидээд л "Мөн шүү дээ, миний охин, шүлэг мөн" гээд л нүүр нь гэрэлтэж байсан. Тэгээд аав минь надаар шүлэг бичүүлэх гэж шахаж эхэлсэн. Гэвч би шүлэг бичиж чадахгүйгээ мэддэг байсан болохоор аавдаа хэлсэн. Гэсэн ч аав минь намайг юу ч хийсэн үргэлж дэмждэг байсан.

-Та аавынхаа дууны шүлэг бичиж байсан үеийнх нь тухай дүрсэлж ярьж болох уу?

      -Аавыг хажуугаас нь  харахад амандаа юу хэлж байгаа нь ойлгомжгүй бувтнаад л, бичгийн машины үсгүүдээр хуруугаараа нааш, цааш илээд гүйлгэж байснаа гэнэт бичдэг байсан. Шүлэг бичиж дуусаад ахин дахин уншина заримдаа зогсолтгүй бичиж дуусгадаг байв. Бичиж дуусаад хэнийг ч хамаагүй суулгаад өөрөө уншиж сонсгоод, сонсож буй хүнийхээ царайг анхааралтай ажиглаж хардаг. Тэр сонсогч нь голдуу гэр бүлийнхэн. Заримдаа өөр ч хүмүүс таардаг. Тэгээд сэтгэгдлийг нь сонсох гээд хичээнгүй сонсоно. Голдуу магтаал сонсоно. Аавын найзууд гэрт их ирдэг. Хөгжмийн зохиолч, зураач, дуучин, яруу найрагч, бас эгэл жирийн найзууд нь ч ирдэг. Тэд нар ч бас сонсогч нар нь болдог байлаа. Манайх Оросод амьдарч байхад ээжийн ажиллаж байсан ТМС-ийн зарим оюутан сурагч нар ч аавын сонсогч болж байсан.

-Та бүтээхийн зовлон, жаргалыг та мэдэрч өссөн байх. Таныхаар аль нь хэцүү санагддаг вэ?

     -Аавын хувьд амьдрал бүтээхээс илүү дуу шүлэг бүтээх нь илүү хялбар байсан л даа. Амьдрал нь уран бүтээлийнх нь толь, уран бүтээл нь амьдрал нь болж хөвөрдөг байсан. Аав минь авьяас билгээрээ хүндтэй алдар нэрийг хүртсэн. Харин аавыг алдар нэр нь мөхөлд хүргэсэн дээ. Аавын

“Шөнө шиг түнэр он цагийн дунд

Чоно шиг хийморьтой амьдарлаа даа

Шөрмөст эр... “ гэж шүлэг бий. Аав энэ шүлэгт яг өөрийгөө өгүүлсэн мэт санагддаг.

-Аав нь МУСГЗ болоход охиных нь хувьд ямар санагдаж байв?

    -Тэр үед аав минь хэдийн олны танил болчихсон, олон сайхан уран бүтээлийн эзэн болчихсон байсан болохоор бий гайхаагүй. Харин "Өмнө энэ шагналыг аваагүй байсан юм байх даа, сонин юм бэ" гэж бодсон. Аав өөрөө шагналын тухай их энгийн бодолтой байдаг болохоор бид аавыг ийм тийм шагнал аваасай гэж бодож байгаагүй.

-Аавынх нь гар бичмэл, бүтээлүүд, захиа танд бий юү. Аавынх нь охиндоо зориулсан уран бүтээл бий юү?

     -Аавын гар бичмэлүүдийг Ануу эгч, болон аавын дүү нар л хадгалдаг. Намайг наймдугаар анги төгсөх зун аав, ээж хоёр минь тусдаа амьдрахаар болсон юм. Тэр үед 14 настай байсан болохоор гар бичмэл авах тухай бодоогүй байх. Харин аавын "Хайрт охиндоо", "Хайрт охин Дөлгөөндөө" гэсэн гарын үсэгтэй номнууд байдаг. Харин надад зориулсан болон миний нэр орсон дууны шүлэг байдаггүй. Харин ахын нэр бол зөндөө орсон байдаг. Тухайлбал, "Дүүжүү алсаас ирээд Дүүрэн амьсгаа авахад минь..." гээд л бүгд мэдэх биз.

-Хэрвээ таны аав одоо байсан бол?

     -Цэл залуухан атлаа хөгшин хүн шиг, настай хүн мөртлөө залуу хүнтэй ярьж байгаа мэдрэмж төрүүлдэг хүн байдаг. Аав маань надад үргэлж 20 гаруйхан настай залуу шиг л санагддаг байлаа. Аав минь баярлаж, гуньж, талархаж, гомдохдоо хүүхэд шиг дэврүүн хүн байсан. Харин улс төрч, эх оронч хүний хувьд бол өнөөдрийн улс төрийн нөхцөлд үгээрээ зэвсэглээд үнэний төлөө тэмцэж явах халуун зүрхтэн. Аав минь өнөөдөр бие нь үгүй ч, сэтгэл зүрх нь хэзээд бидэнтэй хамт.

Үүний нэгэн баримт бол аавын “Гурвалжин аялгуу” номын хамгийн арын хуудаст "...Сэтгэлээ ялимгүй будангуйрах үест би өгөөмөр зан, ариун цагаан явдал үргэлжид ялан дийлж байсныг санадаг. Аль ч цаг үед нүгэлтнүүд бас л оршин тогтнож, цагийн хожоон дээр бяцхан цэцэглэж, нэг л их жаргалтай, дориун чинээлэг аж төрж буй мэт үзэгддэг авч, эцсийн эцэст заавал үйлийн үрийг амсаж, доройтон мөхдөгийг ч хааяа бодож үздэг. Хөвгүүн минь, чи ч энэ хатуу үнэнийг сэтгэлдээ хадааслаж яваарай" хэмээсэн байдаг даа.