-МИНИЙ ХАНЬ ХАРАНХУЙД АВТОМАШИН САЙН БАРЬДАГ БАЙСАН-

      ...“Би ханийгаа дүрэмт хувцсаа өмсөж, буу, станц, гаваа зүүгээд гүйж гарахад нь айж, сандраад л үлддэг байлаа. Түүнийгээ гарсан цагаас нь л харуулдаж, “Хэзээ ирэх бол” гэж хаалгаа онголзтол, цонхоо цанаттал нь шахуу ширтдэг байсан минь саяхан мэт санагдаж байна. Залуу байсан болоод ч тэр үү болох, болохгүй юм их бодно. Заримдаа яахаас ч буцахааргүй шийдсэн хулгайч, алуурчны гарт түүнийгээ алдчих вий гэж бодож төсөөлөхдөө үхтлээ айна. Даруйхан муу зөнтэй бодлоо цайруулж, “Миний хань чинь ухаантай шүү дээ. Бүхний учрыг эвээр олж, хийсэн хэргийг нь газар дээр нь хүлээлгэчихээд ороод ирнэ дээ” гэж өөрийгөө тайвшруулж, тэрүүхэн тэндээ ханиараа бахархдаг байлаа. Тийм их хүлээлт, тэвчээр, сайн, муу бодлын  эцэст  ханийгаа эрүүл саруул, инээгээд ирэхэд нь сая л нэг санаа амардаг байж билээ. Сүүлдээ ч тоохоо байсан юм шиг ажилдаа анхаардаг болсон хэрнээ  цаанаа л нэг санаа зовдог хэвээрээ байв. Харин одоо...” хэмээн хэсэг нулимсаа тэвчиж, заримдаа сэмхэн нулимсаа арчсаар ханийнхаа бүтээсэн үйл хэрэг, алдар гавьяа, гэртээ ямархан аав байсан тухай бидэнд үргэлжлүүлэн ярихаар зэхэж буй энэ эрхэм бол хүндэт чекист, Монголын цагдаагийн домогт хурандаа Ц.Жамьянсэнгээгийн гэргий С.Нарантуяа юм.

            Тэрбээр одоо 70 настай. “Жон-Бээс” жолооны сургуульдаа 47 дахь жилээ багшилж буй. Хүүхдүүдтэйгээ зэрэгцээд л гүйдэг ажилсаг эмэгтэй. Тэднийх гэр дүүрэн цэцэгтэй. Тэр арай гэж дунд нь орж унтдаг гэхээр ямархан хөдөлмөрч эмэгтэй болохыг илтгэж байгаа биз. Тэрбээр өнгөрсөн 17 жил ханийгаа санаж, түүгээрээ бахархаж, дурсахаас гадна хэн нэгэнд зүгээр нэг “Сайн хүн байсан шүү” гэж яриад явдаггүй байж. Харин ч ханийнхаа гэгээн дурсгалд зориулж нэг ч болтугай сайхан дуу, кино, ном, суварга бүтээе гэх их хүслийн үзүүрт хүрч, санасан бүхнээ биелүүлж, түүнийхээ алдар, гавьяаг монголчуудын зүрх, сэтгэлд мөнхөлж яваа сайн гэргий, сайхан ээж. 

    Монголын цагдаагийн домогт хурандаа Ц.Жамьянсэнгээ 1957 онд хоёр хүн буудан хороож, 25000 төгрөг дээрэмдсэн Жадамбын хэрэг, 1979 онд Чойроогийн Дүгэрээ нар хуурамч бичиг баримт үйлдэж, 17 мотоцикл хулгайлсан хэрэг,  Магсар 1976 онд шоронгоос оргохдоо Д-г сүхдэж, амийг нь хөнөөж, дээрэмдсэн хэрэг, Авто сургуулийн касс ухаж, ажилчдын цалин болох 16500 төгрөг хулгайлсан хэрэг, Дүгэрээ нарын долоон хоригдлын хэрэг, хоригдол Дагва нарын хүчин, дээрэм, хулгайн 40 үйлдэлтэй хэрэг, Намын дээд сургуулийн сейфтэй мөнгө хулгайлсан Баясгалан нарын хэрэг, 1996 оны Авдрантын онцгой дэглэмтэй хорих ангийн харуулыг нь алж, автомашин дээрэмдэн, зэвсэглэн оргосон Мягмарсүрэн нарын хэрэг, 1994 онд Хөвсгөлд дөрвөн хилчнийг зэрлэгээр хөнөөсөн буриад иргэдийн хэрэг, 1994 онд Эрээнд Монголын дөрвөн иргэний амийг бүрэлгэж, дээрэмдсэн Тогтохбаяр  нарын хэрэг, 1994 онд Зүүнхараагийн банкны харуул цагдаагийн аминд халдаж, мөнгө дээрэмдсэн хэрэг зэрэг онц ноцтой хэргийг биечлэн болоод удирдан ажиллаж, илрүүлж байсан түүхтэй. Мөн 1972-1998 он хүртэл Монгол Улсад бүртгэгдсэн онц ноцтой бүх хэргийг шалгах, илрүүлэхэд ямар нэгэн байдлаар оролцсон нь түүний гавьяаг батална биз ээ. Тэрээр 1970, 1980, 1990-ээд оны онц ноцтой гэмт хэргийг илрүүлэхдээ, онцгой дэглэмтэй хорих ангийн хоригдлоос мэдүүлэг авахдаа “Түүний шүд өвдчихсөн байсан эм аваад явъя, тамхичин хүн тамхигүй байх хоолгүйгээс дор байдаг бололтой тамхи аваад очъё” гэдэг байсан нь хүнлэг чанараараа ажлаа бүтээдэг ховор хүний нэг байсныг баталдаг билээ. Түүнд баривчилж, шоронд хийсэн хоригдлууд нь хүртэл муугүй байсан нь гэдэг нь бусдын сонирхолыг татна.

    Түүнчлэн түүний ажил, амьдралаас сэдэвлэсэн “Нар сарны зааг” уран сайхны киноны гол дүр буюу Ц.Жамьянсэнгээ хурандаагийн дүрд МУГЖ С.Болд-Эрдэнэ тоглосон байдаг. Тэрбээр эрлийн үеэр залуухан мөрдөгчтэйгөө цайлж суухдаа “Би энэ хүнийг амьд олдоосой гэж ямар их хүсэж байв аа. Хүн хүнээ алахгүй байж болдоггүй л хорвоо юм байх даа. Ай даа, амьд явах, амьдрах шиг сайхан юм хаана байна вэ. Дүү минь сайн ид. Хоол ч хоолойгоор давахгүй үе олон тохиолдоно шүү” хэмээх нь түүнийг үеийн нөхдөдөө болоод шинэхэн цагдаа нарт ямар их өмөг, түшиг, өргөсөн тангарагтаа үнэнч нөхөр байсныг илтгэдэг юм. Домогт хурандаагийн гэргий С.Нарантуяатай ярилцсанаа  уншигч таны өмнө дэлгэж байна. 

-Ц.Жамьянсэнгээ хурандаа онц ноцтой гэмт хэрэгтнийг илрүүлж, хэргийг нь хүлээлгэхдээ ямар арга хэрэглэдэг байсан бол. Та энэ тухай нь бүхнийг мэдэхгүй ч сонсож байсан биз ээ?

      -Хань минь гүйлгээ ухаан сайтай, их бодож, төлөвлөдөг байсан юм шиг санагддаг. Тэгээд л хэрэгтнээр өөрөөр нь хэргийг нь хүлээлгэдэг, яриулдаг байснаараа онцгойрдог байсан юм болов уу.  Хэрэг хэрхэн илрүүлдэг байсан тухайн нь хамт үүрэг гүйцэтгэж байсан нөхөд нь, дарга нар нь сайн мэднэ. Ажил нь бүтэхгүй юм уу, эсвэл хэрэгтнийг олохгүй удах юм бол хөрвөөгөөд  унтаж чаддаггүй байсан. Харин хэрэгтнийг барьчихаад ирэхээрээ цаанаа л нэг өөр, инээмсэглээд л баяртай орж ирдэг байлаа. Түүнийг ямархан цагдаа байсан, хэргийг яаж илрүүлдэг байсан зэрэг тухай илүү ихийг “Нар сарны зааг” уран сайхны  киноноос үзэж болно. Хань минь авхаалж самбаа, хүн чанарыг дээд байснаараа Монголын цагдаагийн домог болсон гэж боддог.

-Ханийн тань ажил, амьдралаас сэдэвлэсэн “Нар сарын зааг” киноны зохиолыг Монгол Улсын Төрийн соёрхолт Далхаагийн Норов гуай бичсэн байдаг. Кино хийлгэх саналыг та гаргаж байв уу?

       -Төрийн соёрхолт зохиолч Далхаагийн Норов гуай ханийн минь тухай “Зохиол бичье” гэж надтай уулзсан юм. Би түүнд ханийнхаа тухай бүгдийг ярьж өгсөн. Зохиол бичих гэж байгаа түүнд өмнө нь уулзаж байсан юм шиг, ярилцаж байсан юм шиг сэтгэгдэл, ойлголт өгөх нь чухал байсан. Түүний зохиол кино болоход бэлэн болсныг МУГЖ О.Бат-Өлзий мэдчихсэн эхнэр МУГЖ С.Сарантуяатайгаа кино хийж болох эсэх зөвшөөрөл авахаар надтай уулзаж байлаа. Би хүүхдүүдтэйгээ ярилцаж байгаад тэдний саналыг зөвшөөрч, гол дүрийн эрэлд гарсан. Тэгээд тэд ярилцаж байгаад МУГЖ С.Болд-Эрдэнийг надтай уулзуулахаар болдог юм. Тэгээд уулзлаа.

С.Болд-Эрдэнэ үсээ босгоод засчихсан байсныг ч хэлэх үү миний сэтгэлд огт буугаагүй. Би бараг түүнийг харж ч чадахгүй байсан. Хааяа нэг харахаар нэг л эвгүй санагдаж билээ. Тэр үел О.Бат-Өлзий, С.Сарантуяа хоёр надад түүнийг янз бүрээр магтсан ч би огт оошоогоогүй юм.

Тэгээд тэдэнтэй холбоо барилгүй 10 гаруй хонолоо. Гэтэл нэг өглөө О.Бат-Өлзий “Кино зураг авалт эхлэхээр болсон. Та цагдаагийн газар хүрээд ир” гэж ярихаар нь очтол С.Болд-Эрдэнэд ханийн минь өмсөж байсантай ижил цамц, түүний хэрэглэж байсан цаг, бөгж, нүдний шилийг  нь зүүлгэчихсэн, үсийг нь ижилхэн болгоод засуулчихсан байсан нь ханьтай минь ямар адилхан харагдсан гэж санана. Би түүнийг хараад шууд уйлчихсан. Хань минь яг л миний хажууд байгаа юм шиг санагдаад болдоггүй. Тэгээд би зөвшөөрч, цагдаагийн газраас киноны зураг авах орчин бүрдүүлж өгч, өвгөний суудаг байсан ажлыг ширээг нь засаж, түүний бичлэг, дуу хоолойг С.Болд-Эрдэнэд сонсгож байсан санагддаг.

    Харин тухайн үед кино хийхийн тулд 70 сая төгрөг хэрэгтэй болсон. Би ханьтайгаа ижилхэн дүр харчихсан юм чинь яаж ийгээд бүтээнэ биз дээ. Тэгээд “Жон-Бээс” авто сургуулиа барьцаалж 50 сая төгрөгийн зээл авч, кино зураг авалтыг эхлүүлж байлаа. Ханийнхаа тухай уран бүтээл хийлгэж байгаа хүн чинь хамгийн сайн зүйлээр сайн хүнээр хийлгэхийг хичээдэг юм билээ. Тэгээд би киноныхоо хөгжмийг Төрийн хошой шагналт, хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноровоор хийлгэж байсан. Яагаад гэвэл, хань минь Н.Жанцанноровтой уулзаж, ярилцаж байсан тухайгаа надад хэлж байсан юм.

    Тэгээд түүнтэй ханийнхаа талаар ярилцаж, учир байдлаа хэлтэл миний саналыг эелдгээр хүлээж авсан. Тэр миний ханьтай анх уулзсан тухайгаа надад ярихадаа“Би анх С.Жамъянсэнгээгийн өрөөнд орохдоо цагдаатай уулзана гэж бодож орсон. Гэтэл түүнтэй уулзаад гарч ирэхэд  нутгийнхаа сайхан хууч хөөрдөг хүнтэй уулзсан юм шиг сайхан санагдаж байж билээ. Өмнө нь бид мэндийн зөрүүтэй явдаг байснаас тэгж ярьж, уулзаж байгаагүй. Түүнээс хойш бид ойр дотно болсон. Би хөгжмийн зохиолч, тэр цагдаа байсан ч түүнээс би уран бүтээлийн маш олон санаа, сэдэл авч байсан. Тэр их өвөрмөц, содон хүн байсан шүү. Төрөлхийн содон авьяастай хурандаа байсан. Аливаа зүйлийн үзүүр, сэжүүрийг их сонин байдлаар гаргаж ирдэг байсан. Гэхдээ бид тийм ч дотно байгаагүй. Түүний ажил биднийг дотно болгоогүй юм” гэж билээ. Тэгээд тэр “Хоёрхон өдрийн дотор миний онгод орж, найзыгаа бодож, яг энэ ая л түүнд тохирно гэж бодсон” гээд “Нар сарын зааг” киноны хөгжмийг бичиж өгч байсан.

-МИНИЙ ХАНЬ НАР ШИГ ХҮН БАЙСАН-

-“Нар сарын зааг” гэж нэрлэсний учир юу вэ. Нэрийг нь хэн өгсөн юм бэ?

     -Д.Норов гуай ханийг минь “Нар шиг хүн байж ээ. Даанч ажиллаж, амьдарсан цаг үе нь жаахан бараан байсан юм даа” гэж байсан. Тэгээд түүнд зориулсан зохиолоо “Нар сарын зааг” гэж нэрлэвэл ямар вэ гэж бодлоо" гээд над руу ирж байсан. Түүний саналыг би дуртайяа хүлээн зөвшөөрсөн. Ханийг минь “Нар шиг хүн байж ээ” гэж маш сайхан тодорхойлсон шүү. Миний хань үнэхээр нар шир ойр орчныхоо хүмүүсийг гэрэлтүүлдэг хүн байсан шүү. 

-Киноны гол дүрийг танаар сонгуулахаас эхлээд бүгдийг танд хянуулдаг байсан байх. Харин киногоо дэлгэцэд гарахад нь үзэгчийн болоод эхнэр хүний нүдээр үзэх ямар байсан бэ?

     -2013 онд “Тэнгис” кино театрт “Нар сарны зааг” киноны нээлт болсон. Тухайн үед Цагдаагийн ерөнхий газрынхан болон Прокурорын газрын удирдлагууд, түүний  найз нөхөд, хамаатан садангуудаа урьсан. Ханийг минь таньж,мэддэг хүмүүс ирсэн болохоороо кино үзсэн бүх хүн уйлсан гэдэг. Би ч мөн киног эхнээс нь дуустал уйлж үзсэн дээ.

-Мөн та түүний гэгээн дурсгалд зориулж “Зүрх мартахгүй” ном бичсэн байдаг шүү дээ. Номынхоо тухай ярьвал?

    -Би урлаг, уран сайхнаас хол автомашинтай л “ноцолддог” хүн байлаа шүү дээ. Харин ханийгаа бурхан болсноос хойш сэтгэлээ тайтгаруулахаас гадна түүндээ уран бүтээлийн суварга болгож, ард олондоо үлдээх бүтээлтэй больё гэж бодсон бодлын үзүүрээс дээрх ажлуудыг хийсэн. Би ном бичих нь битгий хэл уншдаггүй хүн байлаа. Тэгээд Төрийн шагналт Д.Гармаа гуайг “Морьтой ч болоосой” киногоор нь мэддэг байсан. Түүнтэй уулзаж, ном бичүүлэх учир байдлаа хэлж тусламж хүссэн юм. Тэр хүн ханьтай минь хамт ажиллаж байгаагүй болохоор түүний талаар мэдээлэл хомс.

Би 14 хоног түүнд ханийнхаа тухай эхнээс ярьж өгсөн. Миний ярьсан бүхнийг бичиж, тэмдэглэж, байгаад “Гэргийн өчил” хэмээх найраглал тусгайлан бичиж өгсөн. Би түүнийг өөрийнхөө нэрээр ном гаргаж өгөхийг хүссэн боловч тэр “Чи бүх үйл явдлаа надад ярьж өгсөн юм чинь чиний бүтээл” гэсэн үг. Би чамд зүгээр тусалж байгаа хэрэг гээд “Зүрх мартахгүй” номыг минь  миний нэрээр гаргаж өгч байсан. Тус ном гурав дах удаагаа хэвлэгдсэн. Би номоо хүнд бэлэглэх их дуртай. Сайхан байдаг юм.

    Мөн ханьдаа зориулж дуу хийлгэхээр шийдэж, Л.Гаваасүрэнтэй уулзаж, ярилцаж байгаад “Бууж мордох замилан” хэмээх дуутай болсон. Түүний шүлгэнд эхнэр Д.Цэцэрлэг нь ая хийж, бидний сэтгэлд хүрсэн сайхан дуу хийснийг охин Г.Эрдэнэтунгалаг дуулж өгсөнд баярладаг. Дууны клип болон кино хийхэд цагдаагийнхан, ханийн минь шавь нар нь мэргэжлийн тусламж үзүүлж байсанд талархдаг. Мөн ханьдаа зориулж нутагт нь суварга босгосон. Хүн хүнээ санахаар чадах бүхнээрээ буян үйлдэх гэж л хичээдэг юм байна. Би ханиасаа хойш байдгаараа л хичээж, түүний төлөө амьдарч явна даа. 

-Та ханийгаа дурсан санаж, олон бүтээл, суварга зориулсан байна. Та түүнтэй зүүдэндээ уулзаж байв уу?

    -Би ханиа алдсан эхний жилүүдэд хүнтэй уулзахаас зугтдаг байлаа шүү дээ. Ханийнхаа тухай ярихаар л уйлчихдаг байсан юм. Одоо ч тэр янзаараа. Суварга босгосон шөнөө ханийгаа зүүдэлсэн. Тэр их сайхан инээмсэглээд намайг чангаас чанга тэвэрсэн шүү. Тэгээд бидэнд баярласан юм байна даа гэж бодсон.

-Таны хань мөрдөгчөөс хурандаа хүртэл цолтой ажиллахдаа ямар шагнал хүртэж байв?

    -Хань минь 1972 оноос Улсын Цагдан сэргийлэх ерөнхий газрын Эрүүгийн хэргийг эрэн сурвалжлах хэлтэст төлөөлөгч, 1973 онд ахлах төлөөлөгч, 1979 оноос тасгийн дарга, хэлтсийн орлогч, 1985 оноос Улаанбаатар хотын Эрүүгийн хэрэг эрэн сурвалжлах хэлтсийн дарга, 1990 оноос Цагдаагийн Ерөнхий газрын Дэд дарга, 1992 оноос ЦЕГ-ын Дэд дарга бөгөөд Эрүүгийн цагдаагийн газрын дарга, 1996 оноос Нийслэлийн цагдаагийн газрын дарга, 1999 оноос Улсын Ерөнхий прокурорын орлогчоор ажиллаж байсан. Түүнийг гэмт хэрэг илрүүлэхэд амжилт гаргасныг үнэлж, Онц сэргийлэгч, хүндэт чекист, прокурорын хүндэт ажилтан, цэргийн гавьяаны болон хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, цэргийн гавьяаны одон, цэргийн хүндэт медаль, ойн медалиуд, Засгийн газрын хүндэт өргөмжлөлөөр шагнуулж байсан. 

-Ц.Жамьянсэнгээ хурандаа тантай үерхэж байхдаа л “Цагдаа болно” гэдэг байв уу.Та түүний цагдаа болох хүсэл, мөрөөдлийг нь хэрхэн дэмждэг байсан бэ?

    -Бид Сэлэнгийн төвд өсөж, хүмүүжсэн. Жамиа надаас хоёр ах. Би долдугаар ангид тэр есдүгээр ангид байхдаа үерхсэн юм.Тэр цагаас хойш бид ямар нэгэн байдлаар сайдаж, муудаж салж, хэн нэгэн нь гомдоод явж байсангүй. Харин хорвоогийн үнэн биднийг салгасан. Салгасан ч гэж дээ. Миний дэргэд хань минь байхгүй ч гэлээ миний сэтгэлд тэр, түүний сэтгэлд би мөнх орших байх.

Бидний үерхэл их сайхан байсан. Төмөр зам дагаж алхахдаа бид ямар мэргэжилтэй хүмүүс болох тухайгаа ярилцаж, ирээдүйгээ гэрэл гэгээтэйгээр зөгнөж ярьдаг байлаа. Тэр яриа ч хий хоосон зүйл байгаагүй.

Би найман хүүхэдтэй айлын том охин байлаа. Гэрийнхээ ажлыг хоёр нугалж хийх  үүрэгтэй. Үхрээ усална, түлээгээ хагална гээд ажил мундахгүй. Жамиа заримдаа манайд очиж надтай мод хагалдаг байсан. Ээж түүнийг нь мэдчих юм бол. Яагаад эрэгтэй хүүхэд дагуулж ирээд байгаа юм гэж намайг зэмлэхээс гадна түүн рүү минь мод нүүлгэнэ шүү дээ. Бидний үеийн хүүхдүүдийн үерхэл тэгж л эхэлж байсан. Хань минь сурагч байхдаа л Өсвөрийн цагдаа байсан. Мундаг цагдаа болох тухайгаа ч надад байнга ярьдаг байв. Түүний хүсэл, мөрөөдлийг анхнаасаа хүлээн зөвшөөрчихсөн, дэмждэг  байсан болохоор сургуульдаа тэнцэхэд нь, дараа нь ажилд ороход бөөн баяр болж байлаа. Бид таван хүүхэд төрүүлж, өсгөсөн. Нэгдүгээр дамжааны оюутан байхдаа том охин Ж.Саранчимэгийг төрүүлсэн. Харин хоёрдугаар дамжааны оюутан байхдаа том хүү Ж.Эрдэнэбаярыгаа, дөрөвдүгээр дамжааны оюутан байхдаа Ж.Эрдэнэболдыгоо төрүүлж байлаа. Ажилд ороод удаагүй байхдаа Ж.Одончимэгийг хожуу отгон хүү Ж.Билгүүнийгээ төрүүлсэн. Хоёр бага хүү минь аавынхаа мэргэжлийн өвлөж, хуулийн байгууллагад ажиллаж байгаа. Оюутан байхад жил дараалан гарсан хүүхдүүдийг минь хоёр талын аав, ээж өсгөлцөж өгсөн. Тийм болохоор би Техникийн их сургуулийг жил алдалгүй төгсөж байсан. Хичээлдээ явахын тулд 17 хоногтой хүүхдээ ээждээ үлдээгээд л явдаг байлаа. Тиймдээ ч Улаанбаатарт үлдэж багшийн ажилтай болсон гэж боддог.

-Та Их сургуулиа төгсөхдөө гурван хүүхэдтэй болчихсон байсан гэлээ. Та тавын амьдрал хэрхэн эхэлж байв?

    -Бид айлын хажуу өрөөнд амьдардаг байсан. Гурван хүүхэд минь тэр байранд гарсан болохоор бид их бэлэгшээдэг байсан юм. Тэгээд 1976 онд Жамиад цагдаагийн газраас нь гурван айл хуваарилан амьдрах дөрвөн өрөө байр өгч билээ. Нялх хүүхдүүдтэй бидэнд аятайхан байгаагүй ч дөрвөн жил амьдарсан.

Хүүхдүүдийнхээ боловсрол, хүмүүжилд аав нь анхаарч, хичээлийнх нь хэрэгслийг бэлдэж өгдөг байсан. Хүүхдүүддээ их тусалдаг байлаа. Би зөвхөн ажлаа хийж, мөнгө олох үүрэгтэй байв.

Хань минь заримдаа бага хүүгээ ажил руугаа аваад явдаг байсан. Ширээнийхээ дор орны бүтээлэг дэвсээд хүүхдэдээ тоглоомыг нь дэлгэж өгдөг байсан. Тэгээд орой нь айлын эзэгтэй шиг хүүхдээ тэврээд ороод ирдэг байсан даа.

-“Нар сарны зааг” киног үзээд таны ханийг бусдад итгэл найдвар өгч чаддаг бас хайрлаж, энэрч чаддаг хүн байжээ гэдгийг нь дахин мэдэрсэн байх?

    -Миний хань их ухаалаг сайхан хүн байсан. Нэг ч удаа надад муухай аашилж байсангүй дээ. Эмэгтэй хүн ханиа хэчнээн ааш араншинтай харгис хэрцгий байсан ч хүнд яриад байхгүй шүү дээ. Би хүмүүст “Манай Жамиа тэгж уурласан, намайг тэгж зодсон” гэвэл надад хэн ч үнэмшихээргүй байсан гээд бод. Намайг худлаа ярьж байна гэж бодно. Хүмүүсийн дунд Жамиагаа хэзээ ч тийм ааш араншин гарахгүй гэдэг ойлголт бий болчихсон байлаа. Би түүний яаж ч өдөж, уурыг нь хүргэсэн бай надад муухай хандаж үзээгүй л хүн дээ. Миний хань айлын ганц хүү. Аав нь жолооч, ээж нь үйлчлэгч хийдэг байсан юм. Тэр минь гэртээ хамгийн халамжтай сайн аав байлаа. Ихэвчлэн хоолоо хийдэг, хүүхдүүдээ хооллодог байлаа. Би махаа хүртэл ханиараа огтлуулж иддэг байсан гэхээр жаргал нь дэндсэн байгаа биз дээ. Түүнийг ажлын хамт олон нь махруун, ажилсаг, үнэнч, шударга гэж үнэлдэг байсан юм даа. Тэр надад муухай хандаж байгаагүй шигээ хүүхдүүд зөв, сайхан хүн болгож хүмүүжүүлсэн. Тэдний минь сайн, сайхан яваа нь аавтай нь, аавынх нь хүмүүжүүлсэнтэй салшгүй холбоотой.

-Хоол, цай, хүүхдүүдийнхээ хүмүүжлийн асуудлыг хариуцдаг байсан гэхээр мундаг тогооч байж ээ?

     -Хоолыг бол сайхан хийдэг байсан. Харин гал тогоогоо их завааруулдаг байсан юм. Түүнийг нь би ч тоохгүй хоолыг нь амтархан идчихээд л бүгдийг нь угаачихдаг байлаа.

-Цагдаагийн ажлаас нь өөр түүний чаддаг хамгийн сайн ажил нь юу байсан бэ?

     -Тэр харанхуйд автомашин сайн барьдаг байсан. Автомашин сонирхдог, дуртай байсан байх. Ханьдаа нэг автомашин авч өгч баярлуулж байж дээ. Тэр солгой хоолойтой мөртлөө дуунд их дуртай байсан шүү. Муухай дуулж байна гэх юм бол уурлана. Түүний яаж уурлуулах, хэрхэн уурлуулахгүй байхаа багаасаа нөхөрлөсөн юм чинь мэднэ шүү дээ. 

-“Нар сарын зааг” кинон дээр таны ханийг ажлаас нь тодорхой шалтгаангүйгээр халчихдаг шүү дээ. Бодит байдал дээр ч мөн ижил үү?

     -1998 оны есдүгээр сард ажилгүй болчихоод их гутарсан. Өглөө босоод хувцсаа өмсөөд суучихдаг байсан юм. Тэр үед их өрөвдөж байж билээ. Манай урд С.Зориг агсны байр байдаг байсан юм. Нэг орой телевизээр “Зөгий” гэх кино үзчихээд автомашинаа манай ажлын ойролцоо тавьчихаад иртэл тэдний байрны гадаа цагдаагийнхан, олон машин ирчихсэн байсан. Тэгээд Жамиа "Манайхан ирчихсэн байна, юу болсныг нь мэдчихээд ирье" гээд явсан юм. Тэгээд нэлээд удаж орж ирэхдээ "С.Зориг бурхан болчихсон байна. Манайхан үзлэг хийж байна" гэсээр орж ирсэн. Сүүлд нь тэдний ойролцоох хогны контейнерын урд талаас алуурчны эд мөрийн баримт олдсон боловч, удалгүй алга болсон гэх зэрэг яриа гарч байсан. Сар орчмын дараа Аюулаас хамгаалах байгууллагаас  Жамиад С.Зориг агсны хэрэг дээр ажиллах хүсэлт ирж байсан юм. Хүсэлтийн дагуу ажиллаж байтал нь долоо хоногийн дотор дээрээс болиулсан. Тэгээд л сэтгэл санаагаар унаж, элэгний өвчин нь илүүтэй сэдэрсэн дээ.

-Тэгэхээр элэгний өвчнөөр бурхан болсон гэсэн үг үү?

    -Миний хань цагдаагийн байгууллагад өвдөх эрхгүй өдөр, шөнөгүй ажиллаж байсан. Хань минь 2005 онд бурхан болсон. Элэг нь өвддөг сахартай байсан юм.

Тэгээд гэнэт тав дахь өдөр “Хавдар судлалын үндэсний төвд хоёр хоног тариа хийлгэхгүй бол ядраад байна. Нэг дэх өдөр Хятадын Ерөнхий прокурор ирнэ. Түүний айлчлалын дараа хоёулаа хүүхдүүдтэйгээ хөдөө явъя” гэж ярьж байсан. Тэгээд эмнэлэгт хэвтсэнийхээ маргааш өглөө хэл нь ээдэрчихсэн “Урд шөнө унтаж чадсангүй. Шөнө тариа хийсний дараа ядарчихлаа” гэсэн. Тэгээд хоёрдугаар эмнэлэг рүү шилжүүлсэн боловч тусыг олоогүй бурхан болсон.

Надад хэн нэгэн хорлочихсон юм болов уу, яагаад гэнэт эмнэлэгт хэвтэх шийдвэр гаргасан юм бол гэх өчнөөн бодол төрж байсан. Ийм аюул болно гэж бодож байгаагүй. Надад тэр үед тэнгэр хөмөрчихсөн юм шиг л санагдаж байсан. Тэр дундаа миний хань шиг хүн бүрийн хайрыг татсан, эелдэг, зөөлөн, сайхан сэтгэлтэй хүн ховор шүү дээ. Бидэнд тэр минь дэндүү их өгүүлэгдэнэ. Бодогдохгүй үе гэж үгүй дээ.

-Таны хань С.Зориг агсны хэрэг дээр ажиллах байсан юм даа харамсаж байсан болов уу? 

     -Ер нь харамсаж байсан шүү. "Долоо хоног ажлуулаад болиулахыг бодоход их л дээрээс даалгавар ирсэн байна даа. Уг нь илрэх л байсан хэрэг дээ" гэж байсан. Илрэх хэрэг байсан гэдгийг тухайн үед хүн бүр л мэдэж байсан. 

-Таны хань ажлаасаа хэсэг завсарласан үедээ юу хийдэг байв?

      -Гэртээ байсан. Хааяа манай сургууль дээр ирдэг байсан. Сэтгэлийг нь сэргээж, цагийг нь нөгцөөлгөхийн тулд билиардны ширээ тохижуулж өгсөн санагдаж байна.  

-Таны ханьтай мөр зэрэгцэн ажиллаж байсан болоод үүргийг нь гүйцэтгэж байсан цэргүүд нь одоо дарга болчихсон байгаа даа?

       -Тэгэлгүй яах вэ. Түүний цэргүүд одоо бүгд хуулийн байгууллагуудын дарга болцгоосон байх. Ардчилал, зах зээлийн анхны үед жагсаал цуглаан, хүнд гэмт хэргүүд ар араасаа гарч, аллага, дээрэм гээд л ер нь хэцүү байсан даа. Энэ бүхнээс үүдэн Эрүүгийн цагдаагийн газар байгуулагдсан байх гэж боддог. Тухайн үед ханьтай минь  Төрмандах, Ганболд, Мөрөн, Базаргүр, Дулаанжаргал гээд сайхан залуучууд ажилладаг байсан. Жамиа тэднийгээ их дэмждэг, бахархдаг байж билээ. Цагдаагаас гавьяат хуульч төрөх боломж олдоход тэднээсээ Мөрөнг тодорхойлж, гавьяат болгосондоо их баярлаж, ярьдаг байсан юм. Ханийн минь үед ажилчид нь ч их урагштай, урамтай ажилладаг байсан даа. 

-Жамиа хурандаа гэмт хэрэгтнийг мөшгиж, олж илрүүлэхдээ буюу ажил үүргээ гүйцэтгэж байхдаа  бэртэж, гэмтэж байсан уу. Гаднын нөлөө халдлага байв уу?

    -Гэмт хэрэгтнүүдтэй гардаж, барилцдаггүй байсан болохоор бэртэж, гэмтэж байгаагүй. Харин нэр нөлөө бүхий улстөрчид заналхийлдэг байсан. Би ханийгаа Төрийн цагдаа байхаар заяагдсан хүн гэж боддог байсан даа. 

-Гэртээ байхдаа ажлаа хийдэг, аливаа зүйлийг төлөвлөдөг байсан уу?

    -Гэртээ байхдаа хүүхдүүдээ цаг зав гаргаж, гэрийнхээ ажилд анхаардаг байсан. Харин албан ажлаа огт хийдэггүй, тэнд тийм хэрэг гарсан гэнэ гэж ерөнхийд нь ярьдаг байснаас цаашгүй. Ажлынхаа материалыг ч гэртээ авчирч байгаагүй шүү. 

-Та ханийгаа дөлгөөн, тайван хүн байсан гэж дурслаа шүү дээ. Харин түүнийг  уурлаж, бухимдахдаа юм уу эвсэл согтохоороо ямар ааш гаргах бол гэж бодож үзсэн үү?

      -Би одоо хүртэл энэ тухай боддог юм. Манай Жамиа согтохоороо ямар ааш гаргах байсан гэж бодтол амьдарч байсан юм. Тийм бурхан шиг хүн байсан болохоор биднийг арай эрт орхиод явчихсан байна даа гэж боддог. 

     ...Хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн хүүгээ хүлээгээд улаан гол нь тасарч, амьсгалаа хурааж чадахгүй байгаа ээжийг хүүтэй нь уулзуулж, эх, үр хоёрын халуун хайранд итгэж, өөрийнхөө нэр төр, албан тушаал, мөрдсөөрөө дэнчин тавиад эмнэлгийн хаалгыг зөөлхөн хааж чаддаг хүнлэг хурандаа байжээ, тэр. Монголын цагдаагийн түүхэнд домгоороо үлдэх домогт хурандаа Ц.Жамьянсэнгээ шиг хурандаанууд үй олноороо төрөхгүй ч гэлээ үйл хэргийг нь гүйцээх төрийн цагдаагийн замнал нь дардан байг ээ. Домогт хурандаа Ц.Жамьянсэнгээгийн орон зай эзгүйрээд 17 жил өнгөрсөн ч түүний гарын хэдэн шавь нь Монголын цагдаад цахиур хагалж явна. Ц.Жамьянсэнгээ хурандаа шиг цолондоо дүүрэн мөрдөгчид ар араасаа эгнээд гараад ирэх биз ээ. “Хүмүүн гэгч хүнлэг чанараа гээгээгүй цагт энэ хорвоод утга учиртай амьдардаг” гэх домогт хурандаагийн хэлсэн энэ үг олон хүний сэтгэлд гэрэл нэмнэ гэдэгт итгэл дүүрэн тэднийхээс хөдөллөө.