-Таны цуглуулсан номыг би “20 мянга хол давсан юм гэнэ лээ” гэж сонсож байсан. Та ер нь тоолж байв уу?
-Багцаагаар л мэдэхээс яаж тоолох вэ. Тэд эд гэж хэлээд байх нэг их дуртай биш. Нэг хүн сонирхоход нь “20 мянга гаруй байгаа байх аа” гэж хэлснээс л болсон хэрэг. Нэмэгдээд л байгаа. Одоо бараг 30 мянгад ойрхон очоо байлгүй дээ.
-Энэ арвин цуглуулгын тань сэдэл аав тань агент байсантай холбоотой гэдэг...?
-Тийм ээ. Тэр үед хөдөөгийн агентад чинь бүх л бараа очдог байлаа. Ном хуваарилагдана. Уран зохиолын номнуудыг нь хүмүүс бас авна аа. Эрдэм шинжилгээ, судалгааны номыг хүмүүс бараг авахгүй, тэгээд л үлдчихдэг. Дээр нь бас их үнэтэй, зузаан том номнууд. Философи, судлалын ном гэхэд л 12 төгрөг байлаа шүү дээ. Тэр үеийн 12 төгрөг гэдэг их мөнгө. Тийм болохоор номнууд байж л байна. Би уншина. Тэгээд л дугаар дугаараар нь цуглуулах хэрэгтэй юм гэж бодсоных доо.
-Тэр номнууд удаан зарагдаагүй гээд үнэгүй болчихдог байсан хэрэг үү?
-Яалаа гэж, үнийг нь аав л төлнө шүү дээ, хөөрхий. Тэр үед данс тооцоо их нарийн чанд байсан. Хүү нь ном, зохиол уншаад байхаар аавд таатай байгаа л даа. Манай аав чинь 1940-өөд оны анхны мэргэжлийн нягтлан бодогчдын нэг шүү дээ. Санхүү, эдийн засгийн техникум гэдэг чинь тэр үед том сургууль байлаа. Ю.Цэдэнбал дарга хичээл анги, Рагчаа гуай, Түмэн гуай нарыг багшилж байхад шавь нь байсан гэдэг. Орос, Монголын хамтарсан банкыг аавыг төгсөх үед цэвэр Монгол болгож байж. Тэгээд л төгсөнгүүт нь Дорноговь аймгийн банканд томилсон байгаа юм. Тэнд дөрвөн аргын тоо бодчихдог, хуучин бичиг мэддэг хүн дагалдуулаад, нөгөө хүн нь гайгүй дөртэй болонгуут аавыг Баянхонгор аймагт томилох жишээтэй. Хөдөөгийн банкнуудыг монгол эзэнтэй л болгоод явж л дээ.1940-өөд оны сүүлч 1950-аад оны эхэнд банкны ерөнхий нягтлан бодогч хүн чинь сэхээтэн маягтай байна шүү дээ. Номд дуртай. Тэр нөлөө л байсан байх. Аав ерөөсөө намайг хориглож байгаагүй. Аав маань ер нь айхтар ухаантай хүн байсан. Нэг удаа Ринчен гуай баруун аймгуудаар гадаадын эрдэмтэдтэй явж л дээ. Ринчен гуайг энд тэнд очихоор хүүхдүүд их шавдаг. Ринчен гуай хүүхдүүдэд чихэр өгдөг. Тэгээд ааваас чихэр авч л дээ. Тэгэхэд нь аав “Өшөө юу авах вэ” гэж, тэгсэн Ринчен гуай “Ондоо юм авахгүй ээ” гэчихээд л гарсан гэдэг. “Еще” гэдэг орос үг л “өшөө” болчихсон хэрэг шүү дээ. Тэрнээс хойш аав биднийг “Яавлаг идье” гэвэл өгөхгүй. Алим гэвэл өгнө. “Морожин идье” гэвэл өгөхгүй. Зайрмаг гэвэл л өгнө. Аав амьдралдаа хэлний тэр сайхныг нь тусгаж аваад хэрэгжүүлчихсэн, айхтар байгаа юм шүү.
-Дунд сургуулийн хүүхэд уран зохиолын номд илүү татагдаад судлал шинжлэлийн ном тоохгүй баймаар юм?
-Үгүй ээ, одоо юу гэх юм бэ дээ. Цаанаасаа л нэг “юм” байсан байх. Сонирхоод тэрийг л уншдаг, багш нартайгаа бас болоогүй ном хаялцах маягтай. Миний цуглуулдаг цувралаар Ринчен гуайн эрдэм шинжилгээний нийтлэлүүд их гарна. Жишээлэхэд л, газар зүй гэдэг үгийг хамт бичнэ ээ ч гэдэг юм уу. Тиймэрхүү юмнууд их байна. Тэгээд л өнөөхөө уншчихаад л багштайгаа маргана шүү дээ.
-Таны энэ арвин номын сангийн хэд орчим хувийг шинжлэх ухаан, судлал шинжлэлийн ном эзэлдэг вэ?
-Их, их. Ер нь бараг олонх нь. Бараг л тийм болсон.
-Дагнаж цуглуулаад байна уу, эсвэл?
-Сонирхоод л авахаар тиймэрхүү ном байх юм. Зөнгөөрөө гэх юм уу даа. Аливаа юмны шинжлэх ухааны үндсийг нь л мэдчих гээд байдаг юм болов уу.
-Хайж олсон ховор сонин үнэ цэнтэй ном гэвэл?
-Олон ном бий. Би судар ном нэг их цуглуулдаггүй хүн шүү дээ. Зүгээр хуучин бичгийн 1910-1920-оод оны үеийн Цэвээн гуайн гаргасан номнууд бий. Үнэ цэнийн хувьд ярих юм биш. Тэгээд л хайж байсан номоо олох ч бас сайхан, тэр өдөртөө бөөн жаргал шүү дээ. Их л баяртай болчихдог юм.
-Манай гол том номын сангуудын эртний гэх сан хөмрөгт хадгалагдаж байдаг номнуудаас танд зөндөө байдаг байх даа?
-Мэр сэр байгаа байх аа.
-Магад тэдгээр сан хөмрөгт ч байхгүй ном танд байдаг болов уу?
-Сан хөмрөгийн бүх номыг үзсэн ч үгүй дээ, би. Яаж мэдэх вэ дээ. Яах вэ, ховор гэвэл “ Лам нарын сэтгүүл” гээд байна. Тэр бол сонин ховор л цуглуулгын нэг.
-Тэр сэтгүүл дээр яг юу тавигдсан байх вэ?
-Шинэ засгийн бодлогод лам нарыг нийцүүлэх суртал ухуулгын маягтай зүйлс. Хөдөлмөр хийх, шинэ орчинд дасгах гэх мэт. Ер нь бол их сонирхолтой л доо.
-Соёлын довтолгооны маягтай юу?
-Тиймэрхүү. Надад бас соёлын довтолгооны үед гаргаж байсан усанд орох тухай, шүдээ угаах гэх зэрэг ном байдаг. Эднийгээ асар сонирхолтой түүхэн баримт гэж бодож цуглуулдаг.
-“Лам нарын сэтгүүл” сонирхол татаад байна л даа. Олон дугаар бий юу?
-Зургаахан л дугаар гарсан юм. Монгол бичиг, төвөд хэлээр бичигдсэн. Ер нь ховордсон эд дээ. Японы нэг эрдэмтэнд байдаг гэсэн.
-Он тооллын хувьд бүр урагшаа ямар ном байна?
-15, 16 дугаар зууны үеийн ном байгаа. Сибирээр аялсан хүний орос хэл дээр бичсэн тэмдэглэл. Бас Монгол судлалын 1800, 1900-аад оны орос сэтгүүлүүд бий. Манайхыг бол гайхалтай судалсан байдаг юм билээ. Даанч ашиглаж барьж байгаа юм алга даа. За тэгээд орос жуулчдын тэмдэглэл, эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд 1800-аад оноос хойших нь байдаг юм.
-Номноос гадна өөр ямар ховор сонин цуглуулга танд байдаг вэ?
-Би их сониуч хүн шүү дээ. Янз бүрийн юм цуглуулна аа. Марк ч цуглуулж л байлаа. Надад их эртний ил захидлууд бий. Орос голдуу. Маш сонин. Зураачдынх нь л гэхэд комоороо байх жишээтэй. Ил захидлуудаас их юм харагддаг, түүх уншигддаг. Жишээлэхэд, 1950-аад онд Орос-Хятадын харилцаа гайхалтай сайжирсан нь харагддаг. Хятадын урлагийн тухай, байгалийн тухай, зураачдын тухай асар их ил захидал гаргасан байдаг. Тэгэхээр олон улсын харилцааны түүх хүртэл уншигдаад байна шүү дээ.
-Та ийм ховор нандин зүйлийг хаанаас аваад байдаг юм бэ?
-Орост сурч байхдаа нэлээн цуглуулсан даа. 1960-аад оны төгсгөл гэдэг чинь юм харьцангуй хямд байсан үе л дээ.30 мянга орчим ном гэдэг манай их, дээд сургуулиудын номын сангуудын номноос ч их.
“Энэ бүхнийг юун төлөө, яах гэж цуглуулдаг байна даа. Хэзээ уншиж барж, хэргийг нь гаргах юм” гэж халаглах хүн захаасаа. Харин тэр энэ их номынхоо ихэнхийг гадарлаж, хэргийг нь ч гаргаж яваа.
-Таны эрхлэн гаргаж байгаа “Утга зохиол судлал шинжлэл” цуврал одоо бараг 50-аад гарчихлаа. Зориглож хийж эхэлсэн нь юутай холбоотой юм бэ?
-Яг үнэнийг хэлэхэд манайхны судалгааны арга зүй, түвшин гологддог л доо. Тэгэхээр тэр түвшин бага байхаар бага түвшний л юм бичигдэнэ биз дээ. Гадаад хэлээр уншдаг нь хэд билээ, бас. Олон жил боддог байлаа. Тэгсэн орчуулагч Ц.Цэнгэл бид хоёр нэг удаа ном ярьж сууж байгаад В.Набоковын цуврал лекцүүд рүү орчихсон юм. Тэгээд л орчуулж гаргая гэж шийдээд дараахан нь “Жиком” хэвлэлийн газрын Д.Ганболдод хэлээд л эхлүүлсэн хэрэг. Эрдэм шинжилгээ судалгааны цувралыг ганц, хоёрхон хүн хийх нь зохисгүй л дээ. Тэгээд зөвлөл гэж хүмүүсийг оруулаад л явж байна.
-Зориглож гэдгийн учир нь энэ төрлийн ном хэвлэх нь одоо цагт их эрсдэлтэй л дээ. Унших хүн нь цөөхөн. Ивээн тэтгэгч бий юү?
-Байхгүй ээ. Би өөрөө номоо сонгоод орчуулагчдаа хөлсийг нь өгч, хэвлэхдээ төлбөрөө төлж хэвлүүлээд л яваа. Гол нь ирээдүйд үлдээчих юм сан гэсэн л бодол. Ийм юм чинь нэг байж байхад эрх биш хэрэгтэй. Юу ч үгүй байж байснаас, тийм биз дээ. Яах вэ, зах зээлийн энэ үед бол тэнэг л хүний хийдэг ажил (инээв). Гэхдээ энэ хэрэг болно. Сайн зохиол төрнө гэдэг бол сайн судлаач, сайн онол, шинжлэлтэй байж л бүтнэ. Уншиж, ойлгож, эргэцүүлж байж бичнэ. Унших сайн номыг нь ядаж бэлдчихсэн байхад учиртай. Тэгэхгүй өөрсөдтэйгөө зууралдаад байх юм бол ердөө өсөхгүй. Манайхан, бүр судлаачид хүртэл “изм”-үүдийг ад үзэх юм. Үгүй шүү дээ,
энэ “изм”- үүд чинь утга зохиолын хөгжлийн шатууд байхгүй юу. Үлдээх юмаа үлдээгээд л явсан. Өнөөдөр романтизм утга зохиолд байна уу, байж л байна. Реализм, шидэт реализм байна уу, байна. Хуучны хөрөнгөтний үзэл энэ тэр гэсэн ганц намын үеийн хүмүүжлээсээ ерөөсөө салахгүй байна л даа.
-Яг одоо үеийн Монголын утга зохиолын хөгжлийн талаар та ямар бодолтой байдаг вэ?
-Бид энэ хэмжээнд байгаа нь их юм гэж боддог. Яагаад гэвэл нэг үзэл сурталтай байсан 80 гаруй жилд хаалттай байлаа шүү дээ. Сүүлийн 30-аадхан жилд энэ хэмжээнд ирсэн гэхэд чамлалтгүй. Залуус ч өөр болж байна. Уншигчид ч өөрийг хүсдэг болж. Харьцангуй уншдаг ч болоод байгаа. Уншиж байна аа гэдэг их чухал. Одоо тэрнийг ойлгох гэдэг нэг асуудал байна. Тухайлбал “Үлисс”-ийг хэдэн хүн уншиж, хэд нь ойлгов оо гэдэг сонин. Ийм учраас энэ цувралуудаа гаргаад байгаа юм. Сайн уншигч, сайн зохиолчийг бэлдье гэвэл сайн судлаач, сайн судлал шүүмжлэл байж байж утга зохиол хөгждөг. Тэр нь манайд орхигдоод, хоцроод байна.
-Ийм сайхан чөлөөтэй унших, бичих боломжтой болчихоод байхад чанартай сайн бичихгүй байна гэсэн шүүмжлэл байх шиг байна даа?
-Ер нь юм гэнэт төрөхгүй шүү дээ. 1920-1940-өөд оны утга зохиолыг одоо харахад хэцүү. Аргагүй, дөнгөж эхэлж байгаа юм чинь. Харин ч тэр хэмжээний юм хийсэн нь их юм. Тэгээд л хөгжсөн. Гэхдээ үзэл суртал, тухайн үеийнхээ шахалт, шүүлтүүр, тулгалт дор байсан. Ямар нэг гаднын тулгалтаар юм олигтой хөгждөггүйн жишээ. Харин одоо бол тэгээд л жамаараа хөгжинө. Зүгээр тус дэм өгөх, дөхөм болох номууд гаргаад байх хэрэгтэй. Түүнээс хүчилж ёстой болохгүй. Өөр үе юм чинь өөрөөр харж, өөрөөр ойлгох хэрэгтэй. Тэрнийг чинь хүн төрөлхтөн хийчихсэн байна шүү дээ.
-Та уг нь уншаасай гээд л цуврал гаргаад байгаа. Гэтэл зохиолч хүн их унших дэмий өөрийнхөөрөө бичих ёстой гэж ярьдаг хүмүүс байдаг?
-Унших л ёстой. Уншиж байж л дэлхий ертөнцийг танина. Танихын хэрээр сэтгэлгээ хөгжинө, тархи тэлнэ. Өөрөө л бичнэ гэвэл ганцхан тархи шүү дээ. Дэлхий дээр үй түмэн зохиолч байна. Сайныг нь сонгож уншин бусдаас суралцах ёстой байхгүй юу. Сонгоход бэлтгэгдэх хэрэгтэй. Хуучин бол “зохиогч–ном–уншигч” гэдэг байлаа. Одоо “зохиогч–ном” гээд уншигчийн өмнө “зохиогч-уншигч” гэдэг болсон. Зохиогч албаар дуусгаагүй зохиолуудыг зохиогч-уншигч өөр өөрийнхөөрөө дуусгаж уншдаг болсонтой холбоотой. Нөгөө гэвэл уншигчийн түвшин дээшилсэнтэй холбоотой. Тэгэхээр зохиогч өөрөө эхлээд зохиогч-уншигч болж байж зохиолч болох шаардлага аяндаа үүсээд байна л даа.
-Гэтэл манайд одоо уншигчаасаа дор сэтгэлгээтэй, муу бичлэгтэй ном цөөнгүй хэвлэгдэх болжээ. Энд ямар нэг шалгуур, хязгаар тавих хэрэгтэй юү?
-Зохиолын үнэ цэн гэдгийг мэдэхгүй улсууд л гаргаад байна л даа. Уг нь бол ичих ёстой байгаа юм. Өөртөө шалгуур тавьдаг байх хэрэгтэй. Тэр өөртөө тавих шалгуурыг уншиж байж л олж авна даа. Үгүй дээ л дэмий цаас үрэх хэрэггүй шүү дээ. Цаас чинь модны үхэл. Тийм сэтгэхүйгээр л хандах хэрэгтэй байгаа юм. Түүнээс хэдэн арван хяналт шалгуур байгаад нэмэргүй. Хүчээр юу ч сайжирдаггүй.
-Сүүлийн үед Монголын зохиолчдоос ямар ном уншив?
-Яг саяхандаа гэвэл, хэдэн шүлгийн ном л уншив уу даа. Редакторласан хэдэн номоо бол нэлээн нухацтай тогтож уншсаан.
Тэрбээр дөрөвдүгээр ангиасаа л шүлэг бичиж эхэлсэн гэнэ. Хэл, уран зохиолынхоо хичээлийн даалгаврыг шүлэглээд, ёгтлоод л биччихдэг байж. Нэг удаа авто засварын заводын тухай сэтгэгдэл бичих даалгавараа шүлгээр илэрхийлсэн гэж байгаа. Харин ярилцагч миний уншсан түүний шүлгүүд 1970- аад онд бичигдсэн гэхэд өнөөдрийн залуусынх шиг шинэ, цаанаа л нэг “өөр”.
-Та эхнээсээ л нэг ийм “өөр” бичдэг байв уу?
-Эхэндээ бол бусдын л адил толгой холбосон аман зохиол шиг юм бичдэг байлаа. Тэгээд ганц, хоёр жилийн дараачаас овоо уншсаных ч биз, шүлэг гэдэг зүгээр нэг толгой холбоод болчихдог эд биш юм байна гэдгийг ойлгосон шиг байгаа юм. Ер нь л богино талдаа, магтаалаас хол гээд, өөрчлөгдсөн шүү. Надад аав, ээжийгээ ч магтсан шүлэг бараг байхгүй дээ. Зүйрлэсэн мөр л байхаас. Уг нь би чинь ижийнхээ нуруун дээрээс найман нас хүртлээ буугаагүй. Дүүгийнхээ мээмийг булааж хөхдөг, эрхийн тэнэг, тултираа золигийн амьтан байлаа шүү дээ.
-Аав, ээжийгээ магтаж бичээгүй шүлэгч ер нь ховор байх шүү?
-Гаж гэмээр бодолтой минь холбоотой байх аа. Хүмүүс аав, ээжийгээ магтаад байхад яг үнэндээ би гайхдаг. Эцэг, эхийн хайр халамж гэдэг байгалийн зайлшгүй өгөгдөл. Амьтантай ижил. Тийм болохоор би аав, ээжийг тэгэх л ёстой гэж боддог.
-Та яагаад яруу найргаас өөр утга зохиолын төрлөөр бичдэггүй юм бэ? Ингэж их уншсан хүн ямар л бол ямар төрлөөр бичмээр юм?
-Би хэдэн эсээ бичиж байсан. Тэр үед бичсэнийг маань хүмүүс нэг их сайн ойлгодоггүй байж дээ.
-Хэдэн оны үед?
-1980-аад оны эхээр юм даа. Одоо бол зохион бичлэгийг эсээ болгочихоод байна л даа. Зохион бичлэг бол зохион бичлэг. Америкчууд их прагматик улс учраас зохион бичлэгийг эсээ гээд байгаа юм. Эсээг францчууд л ер нь бичнэ. Германчууд бол хатуудна. Тэд эрдэм шинжилгээ, философийн талдаа илүү. 1960-аад оны төгсгөл хавьд Ринчен гуайгаас нэг залуу зохиолч “Эсээ гэж нэг том төрөл байна. Бодвол Монтенийг л уншсан шиг байгаа юм. Манайхан яагаад бичихгүй байна вэ” гэж асууж. Тэгэхэд нь Ринчен гуай “Тэрнийг манайх бичих болоогүй ээ” гэсэн байгаа юм. Өвгөн бол бичвэл бичих л дээ.
-Уншсан нь бага байгаад байна л гэж ээ дээ?
-Тийм ээ, бас сэтгэлгээ. Эсээ бол бодит “юм”-тай. Тэр бодит “юм”-наас философи сэтгэлгээ гаргаж ирэх шүү дээ. Үнэндээ манайд яг жинхэнэ утгаараа бичигдсэн эсээ гэвэл Л.Түдэв гуайн хэдэн эсээ л бий. Гэхдээ бүгд биш л дээ.
-Та яруу найргийн багштай юу?
-Байхгүй ээ. Номоор л боловсорч, сурч явна. Энэ хэдэн ном л миний багш даа (гээд Франсуа Вийон, Бо Цэюй-н “Четверостишия”, Дү Фү, Поль Элюар, Шарль Бодлер, Луис де Гонгора, Артур Рембо, “Японские трехстишия” гэсэн ном үзүүлэв).
Цүү хаян
Шөнөжин тоглоод
Өмссөн малгайгаа гээвч
Саальчин охины
Ялдам инээдэн олзтой
Үүрийн цагаан гэгээг
Ээждээ зэмлүүлэх үгтэй
Үүрэнхэн ирдэг байлаа л
1977
Өөрөөн би хэлээгүй ч
Өдөр болгон чамайг ширтэх
Харцнаас минь
"Хайртай" гэсэн ганцхан үгийг
Харсангүй гэж үү!
1974
ЭРТ УРЬД ЦАГТ
Гоо сайхнаас илүү ашиг хонжоог бодсон
Гоомойхон үед амьд яваадаа
Гомдох шигээ
Гунигийг минь тайлах гэж
Бүсгүй иржээ.
Шулам гэдгийг би яаж мэдэх юм?
Гунигийг минь тайлах гэж
Дарс авч иржээ.
Хор гэдгийг би яаж мэдэх юм?
Бүсгүйг бүсгүй,
Дарсыг дарс гэж
Эцгийн минь үед нэрлэдэг байсан
Эртээ урьд цагт...
1993
Чулуу ургах шиг би
Чимээгүйхэн ургасан
Чулуу ургах шиг би
Их удаан ургасан.
Чулуу ургах шиг би
Хэнд ч харагдахгүй ургасан.
Чулуу унах шиг...
1990
Найзынхаа царайг харалгүй
Уджээ.
Анд минь гялалзаж л яваа сурагтай
Хайж уулзаад ч яахав.
Харин учрах газар ганцхан,
Хэн нь түрүүлж нулимс дусаах бол...
1995
-Унших дуртай яруу найрагчид гэвэл?
-Элиот, Паунд, Бодлер, Аполлиниер, Эд гээд хэлэх байх. Гэхдээ хүн ер нь цөөхөн юм бичдэг юм билээ шүү. Бүх шүлэг нь сайн, тэр ном нь сайн гэх аргагүй. Эднийг уншихаасаа өмнө би эхлээд намтар зохиолуудыг нь их уншсан юм билээ. Тэрнийгээ хүмүүст хүргэх сэн гэж боддог.
-Тэгэхээр тухайн зохиолчийн намтартай уран бүтээл нь холбоотой байх нь ээ дээ?
-Айхтар холбоотой. Өлсөж үзсэн хүн л өлсөхийн зовлонг мэднэ гэдэг шиг. Тусгал заавал байдаг.
-Гэхдээ тэр хүн туулсан учраас л биччихсэн гэж туйлширч болохгүй байх, тийм үү?
-Яаж болох вэ, болохгүй. Тэр бол өөр, өөрөө олно. Гэхдээ мэдрэхээс гадна үзчих хэрэгтэй шиг байгаа юм. “Юм” үзэх ёстой.
-Та ер нь их “юм” үзсэн хүн үү?
-Үзсэн шүү. Ер нь үхэхийг л үзсэнгүй дээ (инээв). Тоглоом ч үгүй, үзсэн шүү.
-“Юм” үзэхээр юу өөрчлөгддөг юм бол?
-Юм үзэхээр яг үнэндээ, хүн тэгж байж л хайрлаж энэрдэг, үнэн голоосоо хүнийг ойлгодог болдог байх. Манай гэр рүү явах замд нэг худаг байдаг юм. Би дэргэдүүр нь дандаа өнгөрдөг. Тэнд өглөө болгон хэдэн нөхөр цугларна аа. Архинд бүр орчихсон хүмүүс. Тэднийг хараад үнэхээр өрөвддөг. “Хөөрхий, сайхан л хүмүүс явсан даа. Арай ийм болчихоогүй байхад нь хажуу дэргэдийн улс, найз нөхдийнх нь л хайр халамж дутсан болоод ингэж суудаг байх даа” гээд өрөвдөөд байдаг юм.
Унших, туулах хослоод эргэцүүлээд ирэхээр хүний хандлага, харах өнцөг өөрчлөгддөг байх. “Уг нь би автын инженер-эдийн засагч хүн шүү дээ. Гэхдээ ганц ч өдөр мэргэжлээрээ ажиллаж байгаагүй. Одоо бүр машин ч барих дургүй” гэхээр хүний зураг төөрөг сонин юм шүү. Хүсэж байсан мэргэжлээрээ “хуваарь байхгүй” шалтгаанаар сурч чадаагүй ч амьдралынхаа ихэнх хугацааг тэр л мэргэжилд зориулсан байх юм. Оюутан байхдаа “Эх орны бор толгод” гэж найраглал бичсэнийг нь “Залуучуудын үнэн” сонин тавьсан нь Л.Түдэв гуайд тоогдсон учраас л сургууль төгсүүтээ “Залуучуудын үнэн” сонинд хуваарилагдсан юм билээ. Сэтгүүлч мэргэжлээр төгсөөд ч шууд ороход босго өндөртэй л сонин.
Сонирхолтой нь, О.Содномпил 1980-аад оны дундуур Залуучуудын эвлэлийн гишүүн ч биш байсан “гаж” хүн шүү дээ.
-Таныг эвлэлийн гишүүн биш байсныг тэгээд хэзээ нь мэдсэн юм?
-Ажлаас гарах үед (инээв). Сониндоо хоёр сар ажиллаад л бүр Эвлэлийн Төв Хорооны Хянан Шалгах Төв Штаб гэдэгт ажиллуулахаар явуулж байлаа шүү дээ. Гэхдээ сониндоо юмаа хийгээд л явдаг байсан. Эвлэлийн Төв Хороонд ажиллах чинь насны хязгаартай байдаг болохоор 30 гараад л Мэдээлэл Радио Телевизийн Улсын Хороо руу шилжсэн дээ. Тэр үед мэдсэн гэсэн үг (инээв).
-Телевизэд хэр удсан бэ?
-Удаагүй ээ, яг жил л болсон. Октябрийн хувьсгалын 70 жилийн ой таарч, би 70 нэвтрүүлэг хийж байлаа.
-Телевизэд ажилласных “Нэг ийм л юм хийсэн дээ” гэх жишээ гэвэл?
-Хөгжмийн зохиолч Б.Шарав, зураач До.Болд нарыг төгсөж ирээд удаагүй байхад нь анх хөрөг нэвтрүүлэг хийсэн минь юм даа. Тэр үедээ бол алдар гавьяагүй, залуу улсаар хөрөг хийлээ гэж зэмлүүлж л байсан. Харин одоо бодоход “Яах вэ, бас ч тэр үедээ мэдэрч, харж байж дээ” гэж өөртөө баярладаг юм.
-Телевизээсээ шууд “Хөдөлмөр” сонинд очсон уу?
-Тэгсэн, эхлээд сурвалжлагчаар ороод дараа нь Хариуцлагатай нарийн бичиг болсон. Эрхлэгчээр нь Жамбалдорж гэж залуу сэтгэлгээтэй, их юм уншсан, том сэхээтэн байлаа. Сэхээтэн гэдгийг би сэхээрсэн хүнийг хэлдэг гэж боддог. Түүнээс сургууль төгсөөд, диплом өвөртлөөд ч юм уу, инженер болоод ч юм уу, зэрэг хамгаалаад сэхээтэн болчихгүй л дээ. Гар нийлж сайхан ажилладаг байлаа, сонин нэр хүндтэй, сайн ч гардаг байсан.
-Тэгээд яагаад Төмөр замын сонин руу оччихсон юм?
-Яг үнэндээ байр өгнө гэхээр нь л оччихсон хэрэг. “Найрамдлын зам” гэж нэртэй байлаа. Эрхлэгч нь “Залуучуудын үнэн” сонинд хамт ажиллаж байсан Цэрэндорж. Тэр маань “Хоёулаа нийлээд энэ сониныг шинэчилье, сайхан гаргая” гэхэд би ч “Нэр нь л хэцүү байна, бусад нь яах вэ” гээд л орсон. Өөрөө тийм юманд дургүй хүн чинь “Нэрээ л сольё” гээд Төмөр замын нэгдүгээр дарга дээр орлоо. Тэр үед орос хүн байсан юм. Тэгээд л Лениний хувьсгалын ухуулах хуудаснаас эхлээд л ярьж гарсан даа. Өдтэй бичиг гэдэг нь манай Монголын дээр үеийн захидал харилцаа энэ тэр гэж холбоод л... (инээв). Тэгээд л сольсон. Тэр үед “Өдтэй бичиг” 800 хувь хэвлэгддэг байлаа. Сүүлдээ 35 мянга болтлоо өссөн. Зөвхөн төмөр замчдад зориулдаг байсан бол нийтэд нээлттэй сонин болж өөрчлөгдсөн. Юм арай л өөр болж байсан үе л дээ, 1989 он гэхээр.
-60 мянган хувь хэвлэгдсэн гэдэг бил үү?
-Тийм ээ, гэхдээ нэг дор биш л дээ. Гол нь их нэрд гарсан нь “Жиба” гэдэг нэртэй биеэ үнэлэгч нарын тухай баримтат нийтлэлээс болсон юм. Аравдугаар ангиа дөнгөж төгссөн сувилагч залуу тэр нийтлэлийг авчирч өгсөн юм. Маш бохир үг хэллэгтэй, задгай бичлэгтэй. “Жиба” гэдэг нь “жинхэнэ банзал” гэсэн үг гэдгийг тэгэхэд л мэдэж авч байлаа шүү дээ (инээв). Эрхлэгч маань “Засаж янзалсан нь дээр байх аа” гэхэд нь би “Энэ муухай юм, муухай хэллэгтэй байж л хүнд хүрнэ” гэж бодоод тэр чигт нь тавьчихсан. Тэгэхэд манай сонин 20 мянган хувь хэвлэгддэг байсан юм. Тэгсэн хүмүүс сураад сүйд. Тэгээд хоёр хоноод 20 мянгыг, дахиад дараа нь 20 мянгыг хэвлэж байлаа. Улсууд бүр хүнээс ховор бараа гуйдаг шиг “Олоод өг” гэж утасдаад... (инээв). Тэгэхэд хамгийн анх үнээ нэмсэн сонин бол манай сонин. 10 мөнгөөр худалдаанд гардаг байсан сонины 20 мянган хувийг нэг төгрөгөөр зарсан. 20 мянган төгрөг чинь тэр үед машин авчих л мөнгө байлаа.
-Та шууд л тушаачихсан уу?
-Манайх 10 гаруй ажилтантай. Эхлээд хүнийхээ тоогоор франц үнэртэй ус аваад, бас тэр үед их ховор байсан ноолууран цамцнууд хөөцөлдөж явж аваад ажилтнуудаа шагнасан даа. “Тэгэхэд анх удаа ноолууран цамц өмсөж үзэж байсан” гээд одоо хүртэл мартдаггүй ярьдаг юм, их сайхан.
-Та ер нь энд тэнд дуудагдаж байв уу?
-Аа, яаж зүгээр байх вэ. Мэр сэр бий (инээв). Намын Төв Хорооны Эдийн засгийн хэлтсийн дарга дээр. “Амьдралын уснаас үхлийн ус хүртэл” нэртэй нийтлэлээсээ болж нэг дуудагдаад. Архинд дугаарлаад дарагдаж үхсэн эмгэнээс үүдэлтэй нийтлэл л дээ. Бичихдээ архины үүх түүхтэй холбоод хоригийн эсрэг аястай. Анх грекчүүд жимснээс дарс гаргаад бие нь муудсан хүндээ өгдөг байжээ. Нэр нь хүртэл “амьдралын ус” гэдэг байж. Мөнхийн ус олчихсон юм шиг л бодож байж л дээ. Тэгээд сүүлдээ хэтрүүлээд утгаа алдаж. Ер нь бол бага градустай дарс, шар айргийг дэлгэрүүлэх хэрэгтэй юм. Барууныхан өдөр тутам хэрэглэдэг хэр нь үхэлд хүргэхгүй л байна гэсэн маягтай биччихгүй юү.
-Тэгээд таныг донгодсон уу?
-Донгодоо ч үгүй ээ. Их гайгүй, боловсон, учир мэдэх хүн таарсан юм. “За, одоо би хувь хүнийхээ хувьд ойлгож байна. Гэхдээ та, нам засгийн бодлогын эсрэг юм бичсэн байна. Залруулга хий” гэж байна. Тэгэхээр нь би “Одоо би яаж залруулга хийх вэ. Тэнд хүн үхчихсэн байдаг” гэсэн чинь инээж байна аа, тэгээд “За” гээд л гарсан.
-Тэгээд залруулга хийсэн үү?
-Үгүй ээ, тэгэсхийгээд л намжсан.
-Сүүлд та “Open door” сонинд бас ажиллаж байсан. Таны ажиллаж байсан сонинууд тухайн үедээ их сайн гардаг байжээ?
-Миний сайных биш л дээ. Гайгүй жаахан ном уншсан, мэдэрдэг байсны л ач. Мэдээж, хамтарч ажиллаж байгаа хүмүүс гар нийлэх нь их чухал. Над шиг “эсэргүү” маягийн хүнтэй ажиллах ч амар юм биш шүү дээ.
-Сонинд ингэж олон жил ажиллаагүй бол арай л өөр уран бүтээл хийх байсан даа гэж харамсдаг уу?
-Тэгдэг шүү. Ер нь сонин цаг зав их үрдэг ажил. Хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга байна гэдэг бүх л юмтай нь зууралдана. Гарчгаас эхлээд л цэг, таслал хүртэл. Гэхдээ шинэ сониноо хараад суух ч бас өөр мэдрэмж л дээ. Надад өгөхөө өгч, надаас авахаа авсан л байх гэж боддог.
-Та цувралуудаасаа гадна шинэ ямар ном гаргахаар төлөвлөж байна вэ?
-Би өөрийгөө их голдог хүн л дээ. Шүлгийн гурван л номтой хүн. Харин одоо нэг шүлгийн ном гаргая гэж бодож байгаа. Цөөхөн шүлэгтэй, жижгэвтэр ном, гучаад шүлэг л орох болов уу. Бас найман тахилын тухай найман эсээ багтаасан эсээний ном бий. Тэрнийгээ хэвлүүлчих санаа байна. Их удсан юм аа.
-Яг энэ цаг үед таны сэтгэлийг хамгийн их зовоож байгаа юу байна вэ?
-Миний санааг их зовоодог юм бол орос хэлнээс орчуулдаг хүмүүс л цөөрчихөөд байна. Хуруу дарамхан болчихлоо. Орос хэл сурах нь багасчихлаа. Яг үнэндээ оросын утга зохиол агуу шүү. Оросууд дэлхийн утга зохиолыг ч бас маш сайн, их орчуулсан. Аль 1940-1960-аад онд орчуулчихсан юмыг өнөөдөр манайхан англи хэлнээс орчуулчихаад шагшраад байна шүү дээ (инээв). Яагаад би орос хэлнээс орчуулахыг илүүд үзээд байна гэвэл, манайд дор хаяж 100 гаруй жилийн уламжлал байна. Англи хэлнээс бол уламжлал гэж хэлэхэд дэндүү цөөхөн хэдхэн хүн л орчуулдаг байлаа шүү дээ. Одоо яах вэ, олширсон ч уламжлал болтол хугацаа хэрэгтэй. Тэгээд ч ном, утга зохиолын орчуулга гэдэг өөр. Хэл мэддэг хүн бүхэн бариад авчихгүй. Одоо бол зарим нэг англи хэл гадарладаг хүмүүс компьютерийн программ ашиглаад орчуулж гаргаад байх шиг байх юм. Тийм номын найруулга, үг хэллэг хэцүү дээ, андашгүй.
-Орчуулгын зохиолын сонголт бас их чухал байх шиг байна?
-Тэгэлгүй яах вэ, үнэхээр чухал. Харин сүүлийн жилүүдэд манай хэвлэлийн газрууд сонголтоо их сайн хийдэг болсон. “Тагтаа”-гийн номнууд байна, “Болор судар”-ын “Орчин үе” цуврал, “Монсудар”-ын цуврал гээд. Тийм ч учраас энэ цувралуудаас нас насанд нь тааруулаад уран зохиолын хичээлийн хөтөлбөрт оруулаад өгчихмөөр байгаа юм. Тэгээд энэ хичээлийн цагийг нэммээр санагдаад байдаг. Их хасагдчихсан юм билээ шүү дээ. Тэгсэн ч шинээр элдэв хичээл нэмээд л, экологи, хүний хөгжил ч гэх шиг. Эднийг чинь хүүхэд уран зохиолоор л дамжуулж, олж авна. Онол, арга зүй яриад ойлгохгүй. Хүний хөгжил л гэхэд ном уншихаас л эхэлнэ биз дээ.
Яриад л суугаад баймаар зай давчуу ч ном дүүрэн түүний номын санд хоргодон хоргодон гарахдаа “Түүний хэлсэнчлэн би өөрөө зохиогч-уншигч болтлоо уншсан бил үү” гэж бодов. Ахуйн аар саархан, ашиг хонжооноос ангид “гаж” ч гэмээр энэ хүн “гааж”* ч юм шиг. Өөрийгөө биш ном л ярих гэх соён гэгээрүүлэгч энэ хүн бидний цөөхөн монголчуудын оюунд жаахан ч атугай гэгээ оруулчих гэж бүхнээ зориулж явааг нь хүмүүст хэрхэн яаж хүргэх...
*Гааж – I. гойд, ер бус.
II. бадам лянхуа цэцэг.
Ойдовын СОДНОМПИЛ
Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт яруу найрагч, сэтгүүлч, судлаач, Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн гишүүн.
1952 онд Архангай аймгийн Эрдэнэбулган сумын Цагаан даваа гэдэг газар төрсөн. Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын бага сургууль, төвийн 10 жилийн дунд сургуулийг дүүргэжээ. МУИС-ийг инженер-эдийн засагч мэргэжлээр төгсгөсөн. “Залуучуудын үнэн”, “Хөдөлмөр”, “Найрамдлын зам”, “Өдтэй бичиг”, “Үндэсний мэдээ”, “Open door” зэрэг сонинд сурвалжлагч, хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байв.
Өдгөө СУИС-ийн Радио, телевиз, медиа урлагийн сургууль-д багшаар ажиллаж байна. Тэрбээр 1970-аад оноос уран бүтээлээ эхэлж, яруу найргийн “Толгод” (1989 он), “Өөр шүлгүүд” (2004 он), “Чулуу ургах шиг”... (2014 он), хөрөг нийтлэлийн “Хөрөг” (2014 он) зэрэг ном хэвлүүлснээс гадна өөрийн сонголтоор монголын орчин үеийн яруу найргийн “ЮМ” антологийг (2014 он) эрхлэн хэвлүүлжээ. Мөн Утга зохиолын судлал шинжлэл 50 боть цувралыг эрхлэн хэвлүүлж, ерөнхий редактороор ажиллаж байна. МЗЭ-ийн болон Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт, оны шилдэг бүтээл шалгаруулах “Алтан Өд” наадмын шагналын эзэн юм.
Эх сурвалж: "Эргэлт" сэтгүүлийн хоёрдугаар дугаарт. Хуудас 179-185
Ярилцсан: Дарма Батбаярын Индра
| НОМТОЙ “ГАЖ” ХҮН |
|
| Монгол Улс, Улаанбаатар хот, Сүхбаатар дүүрэг, VIII хороо, "Ардын эрх"-ийн байр, Гуравдугаар давхарт Эргэлт.мн редакц |
| 7509-1188 |
