Толгод бүхэн нь зэрэглээтэй, тойром болгон нь устай их говьд тараасан шагай шиг хэдэн айл буужээ. Хаяагаар нь агь, таанын үнэр хамар цоргиж, зэрэглээн дундаас царцаахайн царгиа сонсогдоно. Хоточ банхар гэрийн сүүдэр бараадаж, хаа нэг хуцах аядан хэвтэх их үдийн халуун. Тэнгэр, газар нийлэх мэт зэрэглээтэж, тойром бараадсан тэмээний бөх аварга том уулс мэт хөвөлзөн харагдана. Ээрэм талын алтан шаргал элс зуухны хүхээ мэт төөнөнө. Энэ үед хүн, амьтангүй сүүдэр газар бараадаж, их говьд аргамжсан нарны илч буурахыг хүлээнэ. Харин нутгийн аварга тариаланч С.Даваажавийн гэргий Г.Лантуугийн хамт тариалангийн талбай дээрээ +40 градусыг үл ажран ногоогоо тордож байхтай таарлаа.

        С.Даваажав  гуайнх нутаглаж буй газартаа ногоо тарихаас гадна мод тарьж, ногоон төгөл болгоод амжжээ. Хоёр хөгшин 20 гаруй жил хөдөлмөрлөсний дүнд Дорноговь аймгийн Айраг сумын иргэдийг ногоогоор таслаагүй гэнэ. Тэдний таван тонн ногооны зоорь нь өнгөрсөн жил орсон хүчтэй борооны улмаас нурсан аж. Хүн бүл цөөтэй тул засварлаж чадахгүй байгаагаа учирлаж байлаа. Хүүхдүүд нь мэргэжил эзэмшиж өөр өөрсдийн ажил, хөдөлмөрийг эрхлэн амьдардаг тул тэр бүр туслаад байж чаддаггүй. Тиймээс ач, зээ нар нь сургуулийн амралтаараа ирж тус болдог гэнэ. Энэ тухай гэрийн эзэгтэй Г.Лантуу гуай ийнхүү хуучилсан юм.

С.Даваажамц гуайнх нутаглаж буй газартаа тариа, ногоо тарихаас гадна мод тарьж, ногоон төгөл болгоод амжжээ. Хоёр хөгшин 20 гаруй жил хөдөлмөрлөсний хүчинд Дорноговь аймгийн Айраг сумын иргэдийг ногоогоор таслаагүй гэнэ

             Тэрбээр “Би залуудаа хамтлагтай байлаа. Манай хамтлаг одоо ч бий. Манай хамтлагийн гишүүд хааяа манайд ирж ногоо тарих, хураах үед тусладаг юм. Хүүхдүүд маань мэргэжлийнхээ ажлыг хийгээд завгүй байдаг болохоор тэр бүр ирж туслаад байх боломжгүй. Харин ач, зээ нар минь говийн халуун нарыг үл ажран тусладаг. Өнөөдөр бол манай хамтлагийн гишүүд бид хоёрт туслахаар ирсэн байна. Хүүхдүүд Дорноговь аймгийнхаа наадмыг үзэхээр явсан. Өвгөнтэйгөө хорь гаруй жил ногоо тарьж байна.

Бид ургацаа хураагаад трактортоо ачаад, сумынхаа төв рүү халуун наранд уйгагүй явдаг. Ногоогоо зарж дуусаад  шингэж буй нарыг уруудаад гэртээ тоос манарган давхиж ирнэ шүү дээ.

           Ажил ундарсан үед сумын төв рүү хэд л бол хэд явдаг. Манайх тариалангийн талбайдаа төрөл бүрийн л ногоо тарьж ургуулдаг. Төмс гэхэд л дотроо дөрөв, таван төрөл байдаг. Хэдий жижиг талбайд газар тариалан эрхэлдэг ч гэлээ Айраг сумынхаа иргэдийг ногоогоор таслаагүй. Манай нутгийн иргэд “Жав гуайн ногоо сайхан амттай” гээд л ам сайтай байдгийг хэлэх үү. Найман сар дөнгөж гараад л захиалга эхнээсээ орж ирдэг. Бид гэрийнхээ ойр орчмын талбайд мод тарьж байгаа. Сайхан ногоон төгөлтэй болно гэж боддог. Хүмүүс “Говьд ногоо тариад та хоёр мөн айхтар юм” гэж ярьдаг л байсан. Анх "Ургах болов уу" гэж эргэлзэж байсан ч тарьж үзээд эргэлзээгээ тайлсан даа. Хүн уйгагүй хөдөлмөрлөвөл боломжгүй зүйл гэж үгүй юм билээ” хэмээн эгэл даруухан ярьсан.

Хүмүүс “Говьд ногоо тариад та хоёр мөн айхтар юм” гэж ярьдаг л байсан. Анх "Ургах болов уу" гэж эргэлзэж байсан ч тарьж үзээд эргэлзээгээ тайлсан даа

             С.Даваажав гуайнх тариалангийн талбайдаа энэ жил усалгааны шинэ төхөөрөмж худалдан авсан гэнэ. Энэхүү шинэ төхөөрөмж нь халуун наранд ногоогоо байнга усалгаатай байлгах зориулалттай учраас хоёр хөгшний гар амраад, ногоо нь байнгын усалгаатай сайхан байгаа гэнэ. Цагтаа бүү хэл одоо ч цээл сайхан хоолойгоороо Айраг сумынхаа иргэдийн сэтгэлийг долгистол дуулж яваа гэрийн эзэгтэй Г.Лантуу гуай үр тарианыхаа навчийг шалгаж хорхойд идүүлэхээс байнга сэргийлдэг гэнэ. Тэр л зарчмаараа навчаа дэлгэн ургаж буй ногооныхоо дундуур явж нэг бүрчлэн шалгаж байв. Бид энэ зуур гэрийн эзэн С.Даваажав гуайтай хөөрөлдсөн юм. 

-С.ДАВААЖАВ: Химийн бодисоор нөхөж амт оруулна гэвэл хол хэвтэнэ-

Баярлалаа хүү минь, танай хамт олонд дахин баярлалаа

-Уншигчдынхаа өмнөөс танд энэ өдрийн мэнд хүргэе. Говь нутагт ногоо тарина гэдэг их зориг, тэвчээр, хөдөлмөр шаарддаг байх. Мөн арчилгаа их шаарддаг бололтой. Гэрийн тань хүн арчилгаа хийгээд л завгүй явж байна шүү дээ. Говьд ногоо тарихын ач тус хийгээд хөдөлмөрийн тухайгаас яриагаа эхлэх үү?

           -Юун түрүүнд Эргэлт.мн мэдээллийн сайтын хамт олонд баярлалаа. Хаа холоос манайхыг зориод ирсэнд баярлаж байна. Хөдөө гандаж, чадахаараа л хөдөлмөрлөж байгаа хоёр хөгшнийг тоогоод ирсэнд учиргүй их баярлаж байна. Баярлалаа хүү минь, танай хамт олонд дахин баярлалаа. Манай тариалангийн талбайд байхгүй ногоо бараг үгүй дээ.

Мөн хорхой ихтэй. Энэ жил цоохор эрвээхэй ногоо руу маань нэлээд дайрлаа

           Говь нутагт ногоо тарина гэдэг амар зүйл огт биш. Анх зориг гаргаж, ногоо тарьсан маань өнөөдөр манай гэр бүлийг хоолтой хонуулж байна. Манай нутагт бол тариалангийн бүс нутагт биш. Тийм ч учраас газар шорооны хувьд зохимжтой биш л дээ. Арчилгаа их шаардана. Хуурай, хатуу газар учраас усалгаа байнгын усалгаа шаарддаг. Мөн хорхой ихтэй. Энэ жил цоохор эрвээхэй ногоо руу маань нэлээд дайрлаа. Тэглээ гээд бид химийн бодис ашиглаж хорхой, шавжаас сэргийлдэггүй л дээ. Үүнээс гадна манайх гурван хүлэмжтэй байлаа. Өнгөрсөн жилийн хүчтэй салхинаар хоёрынх дээвэр нурж, гялгар цаас нь урагдаад унасан. Бас зоорь маань хүчтэй бороо орж, үеэр буух үеэр нурчихсан.

-Та хэдэн төрлийн ногоо тарьж байна вэ?

           -Нэрлээд барагдахгүй. Цөөн тоогоор ч болов аль болох олон төрлийн ногоо ургуулахыг боддог. Яг миний хажууд ургаж байгаа байцай бол кимчинийх. Байцай гэхэд л дотроо гурав дөрвөн төрөл байдаг л даа. Төмс, сонгино, өргөст хэмх, саримс гээд бүх ногоо ялгаагүй дотроо олон төрөл. 

Тэгэхээр чинь яаж амттай байх билээ. Бүхэл бүтэн гурван сарын боловсруулалт дутуу байна. Боловсруулалт дутуу болохоор дагаад амт дутуу байна биз дээ. Үүнийгээ химийн бодисоор нөхөж амт оруулна гэвэл хол хэвтэнэ.

-Ногоо тариад хэдэн жил болж байна вэ?

           -Яг үндсэндээ хорь гаруй жил болж байна. Харин хүлэмж бариад, талбайгаа томсгоод олон төрлийн ногоо тариалсан маань 2008 онд “Атрын гуравдугаар аян” эхлэхэд орон нутагтаа зэрэгцээд эхэлж байлаа. Үүнээс хойш тасралтгүй ногоо тариалж, Айраг сумынхаа иргэдэд борлуулж байна. Мөн аймагт зохион байгуулагддаг үзэсгэлэн худалдаанд оролцож, магтаал, сайшаал их хүртсэндээ, өвгөн ах нь.  Манай гэр бүлийн онцлог бол тарьж буй ногоондоо ямар нэгэн химийн бодис хэрэглэдэггүй. Үнс, бууц хоёр хийгээд л шавжаас хамгаалдаг. Мөн ямар ч химийн бодис ордоггүй болохоор амт, чанар нь илүү байдаг болов уу. Зарим тариаланч аравдугаар сард хураах ногоогоо химийн бодис ашиглаж, ургуулаад долдугаар сард хураагаад байна шүү дээ. Тэгэхээр чинь яаж амттай байх билээ. Бүхэл бүтэн гурван сарын боловсруулалт дутуу байна. Боловсруулалт дутуу болохоор дагаад амт дутуу байна биз дээ. Үүнийгээ химийн бодисоор нөхөж амт оруулна гэвэл хол хэвтэнэ.

-Та газар тариалангийн бизнес эрхлэхээсээ өмнө ямар ажил хийдэг байсан бэ?

           -Худалдаа бэлтгэлийн ангид бэлтгэлийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан. Мөн 1980 оноос “Оч” нэгдэлд тракторын жолооч хийж байлаа. Ардчилсан хувьсгал гарч 1992 онд малчин болсон. Удалгүй ногоочин болоод л өдийг хүртэл амьдарч байна.

-Гэргий тань анх ногоо тарьж эхлэхэд хүмүүс “Говь нутагт ногоо тарьж байдаг мөн их зориг оо” гэж ярьдаг байсан гэлээ. Ер нь яагаад анх ногоо тарихаар болсон юм бэ?

           -Ногоо бол хамгийн эрүүл хүнс. Тэр үед манай нутагт хүнсний ногоо зарах нь ховор байлаа шүү дээ. Өнөөгийн нийгэм шиг хотоос өдөртөө автомашинаар ачаад ирдэггүй байв. Тиймээс нутгийнхандаа эрүүл хүнсний ногоог газар дээрээс нь идүүлэх санаатай анх тарьж байлаа. Одоо бол манай гэр бүлийн хөдөлмөр нутгийнхаа брэнд болсон шүү. Говь нутагт ногоо тарина гэдэг хүнд л дээ. Байгаль цаг уурын нөхцөл нь тохиромжгүйгээс гадна хөрс чанар. Тиймээс хөдөлмөр маш их шаардана. Хангай нутагт бол ногоо тарих бүх боломжийг байгаль эх өрөө зохицлоосон байдаг шүү дээ. Говь бол тийм биш.

-Тэгэхээр та хөрс шороонд хэрхэн анхаарч байна вэ. Элсэрхэг газрыг шууд хагалаад тариалдаггүй байх?

           -Ногоо тариалах газраа намар, хавартаа хагалж, шар бууц асгаад тараадаг. Анх энэ газар их шаварлаг байсан. Ойрын хэдэн жил харин элсэрхэг болж байгаа бөгөөд ногоо ургах нь ч илүү сайжирч байгаа. Удахгүй энэ хөрс их сайхан шороотой болох байх гэж горьдож байна.

Манай энэ тариалангийн талбай нийтдээ 1 га 300 метр газар. Нас дээр гарсан эмгэн бид хоёрт бол томдсон газар л даа

-Жилдээ хэр хэмжээний ургац хураан авч нутгийнхаа иргэдэд борлуулж байна вэ?

           -Хөдөлмөрлөсний үр дүнд хагас тонн гаруй төмс хурааж авдаг. Жил болгон л аймгийн үзэсгэлэн худалдаанд очдог доо. Манай энэ тариалангийн талбай нийтдээ 1 га 300 метр газар. Нас дээр гарсан эмгэн бид хоёрт бол томдсон газар л даа. Гэхдээ чадах ядахаараа л өдөржингөө ногоогоо арчилж хамгаална. Нутгийн ах дүүс ирж туслана. Үүнээс гадна манай эмгэний хамтлагийн гишүүд ирж, их тус болно шүү дээ. Тэднийхээ дэмд өдий зэрэгтэй ногоогоо сайхан ургуулж, боловсруулж байна даа. 

-Дэлхий нийтэд цар тахал тархаж, хүндхэн хоёр жил болж өнгөрлөө шүү дээ. Та энэ хугацаанд ногоо тарьж ургуулж чадав уу?

           -Хүндхэн байсан, юуг нь нуух билээ. Энэ хоёр жил ядаж л айл саахалтдаа очиж мэнд мэдэх боломж хомс байлаа. Хот хүрээ орж, янз бүрийн л ногооны үр олж ирэх байсан чадаагүй. Манайх төмсөө бол үрээр хадгалаад дараа жил нь үрслүүлж ургуулдаг. Цар тахлын хоёр жилд хадгалж байсан үрээрээ л ургацаа тарьсан даа. 

           Энэ хүрээд бидний яриа өндөрлөсөн юм. Их говийн энэ халуунд олон жил тууштай хөдөлмөрлөснийхөө үр шимийг нутгийнхаа иргэдтэй хуваалцаж буй С.Даваажавын гэр бүлтэй уншигч таныг танилцуулсандаа баяртай. Ээрэм талын халуун наранд халшралгүй хүнсний ногоог төрөл бүрээр тариалж буй хөдөлмөрч хоёр буурай буцах болоход цай, сүүнийхээ дээжийг өргөж “Дараа дахин ирээрэй” гээд үлдсэн дээ. Ургац хураах ойрхон байна даа. Ойрхон байна.