Монголчуудын ялангуяа 1990 оноос өмнөх үеийнхний оюун санааг уран сайхны киногоор дамжуулан гэгээн, зөв мөрөөдөлтэй, амьдралын төлөө тууштай зүтгэгч байхыг үлгэрлэн чиглүүлэгчдийн нэг бол Ардын жүжигчин, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, нэрт найруулагч Г.Жигжидсүрэн. Тэрбээр “Би киноны баг бүрэлдэхүүнээ ялангуяа зураглаач, зарим сайн жүжигчнээ солих тун дургүй. Бие биенээ мэдэрдэг, дохио зангааг ч андахгүй болтлоо баг болсон хүмүүс гэдэг өөр. Дээр нь аливаад чин үнэн сэтгэлээсээ ханддаг хүмүүс баг болно гэдэг ховор тохиол. Найруулагч хүнд сайн багаас илүү чухал зүйл гэж үгүй. Тиймдээ ч чиний хэлснээр миний уран сайхны кинонууд одоо ч үзэгчдэд үнэ цэнэтэй байдаг байх. Сүүлийн 20 гаруй жил хийсэн баримтат кинонууд минь ч ялгаагүй” гэсэн юм. Өдгөө хуучны гэгдэж буй ч хэзээд үнэ цэнэ нь өссөөр байх “Анхны алхам”, “Эх бүрдийн домог”, “Амин мөр”, “Суварган цэнхэр уулс”, “Хатанбаатар”, “Хүн чулууны нулимс”, “Бүлээн нурам” тэргүүтэй уран сайхны 30 орчим киноны зохиолч, найруулагч Г.Жигжидсүрэнтэй ярилцсанаа хүргэе.
-Сайхан өвөлжиж байна уу. Гавьяат найруулагч маань багадаа ямархуу зан ааштай, хамгийн ихээр юу мөрөөддөг хүүхэд байв?
-Сайхан өвөлжиж байна. Юуны түрүүнд танай уншигчдад энэ өдрийн мэнд дэвшүүлье. Миний бага нас бусдынхаас онцгойроод байх юмгүй ч гэр бүлийн хамгийн халуун дулаан хайр, халамж дунд өссөн. Айлын ганц хүү ямар эрх танхи байдаг тийм мөртлөө хэзээ ч, юуг ч илүүдүүлж, бас дутуудуулж байсангүй. Манайх Төв аймгийн Баянжаргалан сумынх. Аав барагтай бол юм хэлэхгүй. Ээжээс л жавтий хүртэнэ. Гэхдээ дандаа зөвийн жавтий хүртэж өссөнийх одоо ч буруу багатай амьдарч байна. Би эмээгийн хүү байсан. Миний эмээ Л.Дуламханд гэж сайхан хүн байсан. Надад үлгэр, тууль, домог их ярьж өгнө. Балчир оюун ухааныг минь тэгж л цэцэглүүлж, магадгүй өнөөдрийг хүртэл намайг тэжээсээр байгаа их ухамсар тэндээс суусан байх гэж боддог. Эмээгийн минь миний оюун санаанд суулгасан ганц зүйл бол “Зөвхөн үнэнээ хэл. Үнэн бай” гэх суртахуун. Хүн ямар орчинд өсөж том болно, яг түүгээрээ л бүх амьдралаа туулдаг гэж үнэн байх. Одоо хэр нь миний буруу ч бай, зөв ч бай үнэнээ л хэлдэг. Тэр чинээгээр хүн надад худал хэлснийг ч мэдэхгүй, өөр шигээ санаад дараа нь гомдох юм гарна.
-Таныг багадаа онц сурдаг, шүлэг бичдэг, зохиолч болно гэж мөрөөддөг хүүхэд байсан тухай уншиж байсан?
-Гайгүй сайн сурдаг хүүхдүүдийн тоонд ордог байлаа. Шүлэг бичих гэж оролдоно. Миний шүлгүүд аль эрт, гурав, дөрөвдүгээр ангид байхад л “Пионерийн үнэн” сонинд нийтлэгдэж байлаа. Тэгэхээр бас насандаа тохирсон юм биччихдэг байсан шиг байгаа юм. Тэр үед уран зохиолын дугуйлан гэж сайхан зүйл байдаг байлаа. Түүндээ явах дуртай гэж. Тэгээд л зохиолч болох мөрөөдөлд автсан. Манай ангид Төрийн шагналт зохиолч Дарма Батбаяр зэрэг мундагчууд сурдаг байлаа. Сургуулиа төгсөх болж, хуваарь иртэл надад Эрхүүгийн хуулийн сургууль ирдэг юм байна. Аав ч “Миний хүү өөрөө л мэд” гэж байна. Харин ээж “Эмч болгоно оо” гэв. Өөрөө бол Горькийн сургуульд явж, мундаг зохиолч болох хүсэлтэй. Гэсэн ч байдал ээжийн тал руу эргэж, ер нь л Анагаахын дээдэд орохоор болоод ирлээ. Яг энэ үед би нэг орой гадуур явж байгаад Ч.Лодойдамба багштай таарлаа. Хаана, аль сургуульд орохоор болов гэж байна. Гэрт өрнөж байгаа явдлаа ярьтал “Чи Кино үйлдвэрт нэг жил дадлага хийгээдэх. Ирэх жил би чамайг Киноны зохиолчийн сургуульд явуулж өгье” гэлээ. Миний бичсэн ганц нэг шүлэг тэр мундаг хүнд таалагдаж, үнэлэгдсэн хэрэг л дээ. Тэгээд л зохиолч болох их хүсэлд автаж явсан хүү Кино үйлдвэрт дагалдангаар орчихлоо.
.jpg)
-Нэрт кино найруулагч Д.Жигжид гуай дээр анх дагалдангаар очиж байсан гэдэг?
-24-хөн насандаа БНМАУ-ын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн болсон, Монголын нэрт кино найруулагч Дэжидийн Жигжид хэмээх агуу хүний удирдлага дор анх дагалдан хийхээр очиж байсан минь их билэг ерөөл байсан гэж боддог. Тэгээд “Улаанбаатарт байгаа миний аав” киноны туслах найруулагчаар ажилласан. Тэндээс би киноны ажлын нарийн нандин зүйлс, техниктэй хэрхэн харьцах, кино яаж бүтдэг, жүжигчинг хэрхэн сонгох зэргийг анх харж, суралцсан. Жигжид багш маань тулхтай, чадалтай, сайн хүн байсан. Миний киноны их багш, намайг кино урлагт дурлуулсан буянтан. Тухайн үед Жигжид багшаас өөр хүн дээр дагалдан хийсэн бол би кино найруулагч болох гэж тэгж их дурлаж, шамдаа ч үү, үгүй ч үү. Бас тэр орой Лодойдамба багштай таараагүй бол, намайг Кино үйлдвэрт дагалдангаар орлоо гэхэд ээж зөвшөөрөөгүй бол би өдийд нэг эмч л байх байсан биз. Хүний хувь тавилан гэдэг ийм л сонин байдаг юм билээ.
-Дараа жил нь Орос руу сургуульд явуулсан уу?
-Кино үйлдвэрт хоёр жил дагалдан хийсэн. Дараагийн кино нь Чимэд-Осор гуайтай “Гологдсон хүүхэн” байсан. Хүн үзэж, туулах ёстой зүйлээ хугацаанд нь үзнэ гэдэг тэр байх. Кино найруулагчийн мэргэжлээр сурахаас, энэ урлагт өөрийгөө бүрэн дүүрэн зориулахаас аргагүй төлөвшүүлсэн, оюун санааг бэлдсэн зүйл бол дагалдан хийсэн цаг хугацаа. Тэгээд дараа нь Бүх холбоотны киноны урлагийн дээд сургуульд уран сайхны болон телевизийн найруулагч, кино зохиолч мэргэжлээр сурахаар явсан даа. Манай сургуульд дэлхийн өнцөг булан бүрээс оюутнууд ирнэ. Ер нь кино найруулагчийн сургалтаараа алдартай, мундаг сургууль. Тэнд би бас нэгэн сайхан хүний шавь болсон. Ер нь би багшийн тэнгэртэй, хувь төөрөгтэй азтай хүн гэж өөрийгөө боддог. Миний багшийг ЗХУ-ын киноны эцэг, доктор, профессор Лев Владимирович Кулешов гэдэг. Багш маань киноны түүхэнд эвлүүлгийг анх онолын түвшинд нэвтрүүлсэн, дэлхий дахинаа эффект Кулешов хэмээн алдаршсан хүн. Орост би Кулешов багш, түүний гэргий мөн найруулагчийн ангид хичээл заадаг Александра Сергеевна Хохлова нарын гар дээр гэртээ байгаагаас дутахааргүй, сургуулиас олж авахааргүй нарийн нандин бүхнээ тэр хоёроосоо суралцаж сургуулиа төгссөн. Би багшийнхаа отгон шавь нь. Яагаад ч юм тэр олон дундаас надад их сайн байсан. Багш маань надад кино найруулах, киног хэрхэн бүтээхийг заахаас гадна хүн байхын утга учир, хүнийг хайрлан энэрэхүйн их сэтгэлийг өөрөөрөө төлөөлүүлэн ойлгуулсан даа.
-Та “Анхны алхам” киногоороо дипломын ажлаа хамгаалсан байдаг. Анхны алхам кино бүтсэн түүхээс ярьж өгөөч?
-Тийм ээ, миний төгсөх дипломын ажил “Анхны алхам” кино маань байсан. Уг нь “Өвөлжих хун” нэртэй байсан юм. Кино болгож гаргахдаа сольсон хэрэг.
-Таныг докторын зэрэг хамгаалахаар сурч байгаа гэж ярьж байсан. Хамгаалсан уу?
-СУИС-ийн Цэдэв захирал байхдаа янз бүрийн салбараас нэг нэг хүн сургуульд нь хэрэгтэй байсан шиг байгаа юм. Тэгээд киноноос намайг “Чи л баймаар байна” гээд доктор хамгаалуулахаар болсон. Драмаас жүжигчин Сувд гээд олон хүн бий. Дипломоо хамгаалж чадаагүй л явж байна. Надаас шаардаад л байгаа. Дүрслэх урлагийнхан, хөгжмийнхөн гээд зарим нь хамгаалчихсан, зарим нь над шиг тэр олон хуудас юм бичих, хийхээс залхуурсхийгээд, ажлынх нь зав зай болж өгөхгүй яваа байх. Уг нь “Кино урлагийн зохиол найруулгын харилцан шүтэлцээ” гэсэн их уран бүтээлч сэдэв байсан юм. Тэгээд сургуулийн зөвлөлөөр оруултал “Та ийм өргөн хүрээтэй юм судалж байхаар Жигжид гуайгаар бүтээлээ хийчихээч” гэсэн. Жигжид багшийг би 1960 оноос эхлээд л мэдэх юм чинь. Ер нь хамгаална. Гэхдээ бас болохгүй байна. Би одоо “55:25 буюу сүүдэр шийний хүүхдүүд” гэсэн өөрийнхөө номон дээр сууж байна. Он гарангуут хэвлүүлэх санаатай.
-Уран бүтээлээ эмхэтгэж байгаа гэсэн үг үү. 55:25 гээд нэр нь их сонин юм байна?
-Тийм ээ, Жигжидсүрэн гэж хүн өнгөрсөн хугацаанд уран бүтээлээ хийх гэж ямар зам туулж, хэрхэн ажилласан бэ гэдгийг нэг ном болгох гэж байгаа юм. Уг нь Киноны 80 жилийн ойд зориулж бичсэн ном юм. Нэрний тухайд би кино урлагт хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж, киноны тогоонд 55 жил чанагджээ. Энэ хугацаанд бүрэн хэмжээний уран сайхны 25 кино найруулжээ. Сүүдэр шийний хүүхдүүд гэдэг нь ойлгомжтой байх. Киног монголчууд сүүдэр ший гэдэг, хүүхдүүд гэдэг нь миний бүтээсэн уран бүтээл бүхэн миний хүүхэд гэсэн утгатай юм. Тэгэхээр 55 жил кино найруулагчаар ажиллахдаа 25 хүүхэд төрүүлжээ л гэсэн үг. Үүнийгээ урлагийн нэг илэрхийлэл болох уран сайхны киногоор олонд хүргэсэн байна. Оросын кино найруулагчийн “Найруулсан кино бүрээ өөрийнхөө төрсөн хүүхэд гэж харж явдаг” гэсэн үг бий. Түүнтэй л ижил утга санаатай юм даа. Гурван бүлэгтэй судалгааны ном юм. Эхнийх нь “Хөх толботой хүүхдүүд” гээд монгол кинонуудыг оруулсан. Ямар ч киног найруулагчаар нь овоглодог бичигдээгүй хууль бий. Шолоховын романаар кино хийсэн байхад Шолоховын кино гэж ярьдаггүй, найруулагчаар нь нэрлээд л явдаг шүү дээ. Тиймээс “Норжмаагийн замаас” эхлээд “Хааны сүүлчийн хатан” хүртэл Монголын уран сайхны 37 киног би онцолсон юм. Уг нь бол 300 гаруй кино бий л дээ, тэндээс гайгүйг нь түүсэн хэрэг. Хоёрдугаар бүлэг нь “Харь овогтой хүүхдүүд” гэсэн малгайн дор хамтарсан зургаан киног эмхэтгэсэн. Гурав дахь нь “Миний муусайн хүүхдүүд” гээд өөрийнхөө найруулсан 12 киног номондоо оруулсан. Эдгээр кино төрсөн түүхийг нэг бүрчлэн хэн зохиолыг нь барьж ирсэн, яаж бүтсэнээс эхлээд холбогдох материал, архивын баримт бичиг, хүмүүсийн дурсамж яриа, тэмдэглэлтэйгээр гаргахыг зорьж, гурван жил гаруй хугацаанд суулаа. Одоо хэвлүүлье.
-1990-ээд оноос өмнө уран бүтээлчдийн хийсэн кино, уран бүтээлийг заавал улсын төв хорооныхон шалгаж, дийлэнхийг нь хасуулж, өөрчлүүлдэг байсан гэдэг. Таны хувьд “хүүхдүүдээ” хэр засварлуулж, тануулдаг байв?
-Кино үйлдвэрийн, Соёлын яамны, Галавлитийн уран сайхны зөвлөл, Төв хорооны уран сайхны хэлтэс, Соёлын яамны коллег гэх мэт олон шат дамжлага дамжиж байж нийтэд гаргах үгүй нь шийдэгддэг байлаа. Тэр бүхний тэмдэглэл, хурлын протоколыг кино бүр дээр номондоо оруулахыг хичээсэн. Номонд маань Бавуугийн Лхагвасүрэн, Түүх, Археологийн хүрээлэнгийн захирал С.Чулуун, түүхч, академич Болдбаатар, академич Лхагваа гуай нар өмнөтгөл бичиж өгсөн. Ганцхан жишээ хэлж өгье. “Суварган цэнхэр уулс” киног Монгол кино үйлдвэрийн уран сайхны хэлтэс хүлээж аваад хэлэлцсэн тухай протокол байгаа юм.
Сумхүү “Би энэ кинонд анхнаасаа дургүй байсан. Агуулга хэлбэр огт алга, хоёр тийшээ явчиж” гэж байгаа юм. Тэгэхэд Дамдин “Сүүлийн хэдэн жил би ийм муу кино үзсэнгүй. Хүний инээд хүрмээр юм. Хүүхдүүд л хууртаж үзэж мэднэ. Кинонд тоглосон дүрүүд ч таалагдсангүй. Монголын хамгийн муу кино. Энийг хаая. Засаад ч нэмэргүй” гэж. Цогзол зураач “Бич ийм муу кино үзэж байсангүй. Застав дээр юу болоод байгаа нь ойлгомжгүй байна. Хотоос ирсэн ганц хүүхнийг харчихаад дарга, цэрэггүй боовоо босгочихоод тойрч гүйгээд байх юм. Захны даавуу хаддаг гэх мэт дэмий юм их байна. Ер нь энэ юу харуулах гэсэн кино вэ” гэсэн байгаа юм. Энэ мэтээр өнөө хэдэн акул чинь миний болоод манай баг бүрэлдэхүүнийг тэр чигээр нь бут ниргээд хаячихаж байгаа юм. Гэтэл тэндээс Дашдооров гуай “Би энэ киног харин ч зүгээр кино болсон гэж үзэж байна. Түрүүчийн нөхдүүд ниргэчихлээ. Цэрэг эрсийн амьдралыг уянгын хэлбэрээр гаргая гэж байсан. Түүгээрээ л гаргаж. Би энэ киног хүлээж авах саналтай байна” гээд санал зөрөлдөж байгаа юм. Гэтэл хажуунаас нь Бунтар гуай “Сумхүүгийн агуулга, хэлбэр тохироогүй гэснийг би ойлгосонгүй. Харин ч тохирсон байна. Цөөн хоногийн дотор их юм боллоо. Сэтгүүлч бүсгүйн сэтгэлийн хэсэг үлдэв гэдэг тодорхой байна. Хилийн цэргүүд Суварга уулынхаа төлөө байгаа нь ч тодорхой байна. Би хувьдаа хүлээж авах саналтай байна” гэж байв. Мягмар зураач мөн “Киног дээш нь үзүүлье. Кино болсон байна” гэхэд Чогдонбаатар гуай “Киног манай хилийн цэргүүдэд үзүүлэхэд талархаж хүлээж авсан. Та нар хил зөрчигчийг тодорхой харуулсангүй гэж байх шиг байна. Гэтэл хил зөрчигч чинь аль болох нуугдаж, үзэгдэхгүй явдаг юм. Цэргүүд бол хүүхдүүд. Захны даавуу хадаж чадахгүй нь ч бий. Энэ муу кино биш шүү. Кино хийнэ гэдэг хэцүү ажил байна” гэсэн. Мөн Шаравдорж гуай “Сайн кино болсон байна. Нэг киноноос бүх юмыг нэхэж болохгүй. Энэ кино баримтат юм шиг байх тусмаа сайн. Сүрэнг санамсаргүй хийгдсэн дүр гэж Жанчив ярьлаа. Харин ч энэ санаатай хийгдсэн дүр байна. Сурвалжлагч эмэгтэй заставт цэрэг биш хүн байдаг гэдгийг ойлгож байгаагаар харуулсан нь ч сайн. Сэтгэлээ үлдээгээд буцлаа өөр яах юм. Уянгын аястай хийгдсэн нь сайн. Энэ бол Жигжидсүрэнгийн нүүр царай шүү дээ. Юу нь муу кино байгаа юм, хүлээж авъя” гэсэн. Ингэж зовж явсаар гарч байлаа. Хүмүүс, үзэгчид үүнийг мэдэхгүй шүү дээ. Нэг кино хийгээд л гаргачихсан юм байна гэж ойлгодог. Гэтэл цаанаа ийм их зовлон үзнэ.
-Дээр үеийн кинонуудын энэ мэт протокол, хурлын тэмдэглэлүүд бүгд байдаг юм уу?
-Үгүй дээ, харамсалтай нь ихэнх киноны хурлын протоколууд байхгүй болчихсон байна.
-Таны анхны кино “Анхны алхам” хэр зовж байж олны хүртээл болж байв?
-Соёлын яамны уран сайхны зөвлөл үзээд их сайшаасан. Хамгийн сүүлийн даваа бол Соёлын яамны коллег үзэж, гаргах эрхийг нь өгдөг юм. Тэр хурлаар бут ниргүүлсэн. Нэг нөхөр “Манай орны хөдөө аж ахуйн салбарыг буруу нүдээр харж хийсэн муу кино байна. хөдөө аж ахуй бараг бүрэн механикжаад бараг автоматжих гэж байхад гар хадуур барьсан хэдэн нөхөр уулын мухарт сэлгүүцэж суугаа нь залуучуудад ямар үлгэр дууриалал үзүүлэх вэ. Энэ бол марксизмд таарахгүй кино. Марксизмд хүнийг дээд матер гэж үздэг. Гэтэл хүнийг шувууны өндөг, дэгдээхийтэй зүйрлэж байгаа нь зохиолч, найруулагчийн марксизмын ойлголт ядуу байгаагийн илрэл” гэж байна. Энэ мэтээр шат шатанд үсээ цайтал бут ниргүүлж байлаа. Кино хийж байх үед зовохгүй. Харин хяналт, шалгалт болно гэхээр л яс хавталздаг байлаа, тэр үеийн киноны уран бүтээлчдийн зовлон юм даа.
Миний “Говийн нүдэн” гэж киног танигдахгүй болтол засварлаж байлаа. С.Эрдэнийн Баянбүрд гэж зохиолоос сэдэвлэсэн байгаль, экологийн тэнцвэр алдагдаж байгааг, байгалиа тэр дундаа говийн байгалийг хамгаалъя гэсэн уран бүтээл байсан юм. Анхны эхээрээ гарсан бол өнөөдөр яг үнэ цэнэтэй байх байлаа. Гол дүрд Жамсранжав тоглосон. Зангадын уран сайхны кинонд дүр бүтээсэн ганц кино нь энэ. Хоёр анги байсныг нэг болгоод хачин юм болсоон. Тэр үед Соёлын яамны үүрэг гүйцэтгэгчээр С.Лувсанвандан байсан юм. Киноны гол дүр говьд очиж ямар мод тарих вэ гээд л судалгаа хийгээд байгаа эрдэмтэн. Найз бүсгүй нь хотод. Ингэж байсаар хоёр тийш болж байгаа юм. Тэгэл Лувсанвандан “Яагаад заавал гэр бүлийг ингэж байгаа юм. Тэр тусмаа эрдэмтдийг ийм амьдрал үздэг гэж хэлэх гэж байгаа юм. Би өөрөө эрдэмтэн хүн гээд бүх утга санааг нь хасаад эвдчихсэн. Ингээд ажил ярьсан хэнхэг юм болж гарсан даа. Энэ мэтээр тэр үеийн кинонууд шархгүйгээр үзэгчдэд хүрнэ гэсэн ойлголт байгаагүй. Их шархадсан уу, бага шархадсан уу л гэж ярина.
-Таны найруулсан киног хүмүүс шүүмжлэхээр та хэр хүлээж авдаг байв?
-Намайг зөвлөлийнхөн Дуугүй зөрүүд гэдэг байсан. Шүүмжилж байхад нь би хэрэлддэггүй. Гэхдээ засвар хийхдээ өөрийнхөө үлдээх юмыг үлдээж, заримыг нь өөрийнхөөрөө засдаг байсан юм.
-1990 он гарснаас хойш бол ийм зовлонгүй сайхан болсон уу?
-90-ээд оны дундаас хойш бол энэ тал дээр санаа зовоогүй дээ. Би 4-5 кино хийсэн байдаг байх. Лхагвасүрэн бид хоёр “Хүн чулууны нулимс”, “Бүлээн нурам”, “Араатан” гэсэн уран сайхны гурван кино хийсэн. “Араатан” гэж сайн кино байсныг “Ард” кино театрынхан архивтай, юутай хээтэй нь устгачихсан гэсэн. Нэг ширхэг ч юм үлдээгүй, хайран санагддаг.
-Танд уран бүтээлчийнх нь хувьд үнэхээр хайрладаг жүжигчин байдаг байх?
-Би театрын найруулагч нарт заримдаа битүүхэн атаархдаг. Тэд бол театрынхаа жүжигчидтэйгээ байнга хамт байж, хамтарч ажиллана. Гэтэл бид кино хийх бүртээ шинэ бага бүрэлдэхүүнтэй ажиллана. Өмнөх киноны гар нийлсэн уран бүтээлийн баг дараагийн кинонд тэр чигээрээ солигдоно, ялангуяа жүжигчин. Гэхдээ би гар, бие, сэтгэл нийлсэн багаа солих дургүй. Ялангуяа зураглаачдаа солих тун дургүй. Монголын киноны өмнөө барьдаг Шаравдорж, Асалбай, Маш, Зундуй гэсэн гайгүй сайн, нарийн мэдрэмжтэй, сэтгэлтэй зураглаачидтайгаа бараг бүх уран бүтээлээ хийсэн байдаг юм. Хөгжмийн зохиолч ч өөрцгүй. Хөгжмийн зохиолч Хангал миний арав орчим кинонд, Н.Жанцанноров, Мөрдорж гуай нар тус бүрдээ 6-7-д нь хөгжим хийсэн байна. Бие биенээ мэдэрдэг, дохио зангааг ч андахгүй болтлоо баг болсон хүмүүс гэдэг өөр. Дээр нь аливаад чин үнэн сэтгэлээсээ ханддаг хүмүүс баг болно гэдэг ховор тохиол. Найруулагч хүнд сайн багаас илүү чухал зүйл гэж үгүй. Тиймдээ ч чиний хэлснээр миний уран сайхны кинонууд одоо ч үзэгчдэд үнэ цэнэтэй байдаг байх. Сүүлийн 20 гаруй жил хийсэн баримтат кинонууд минь ч ялгаагүй.
-Жүжигчнээ солихгүй байна гэдэг нэг талаар эрсдэл. Өмнөх дүрээсээ гарч чадахгүй, давтагдаад байх тал байдаг. Нөгөө талаар тухайн жүжигчнийг олон талаас нь нээж өгөх давуу талтай ч байж мэдэх юм. Та ер нь жүжигчнээ яаж сонгодог байв?
-Нэг хэсэг “Цэрэндагва, Н.Сувд, Ц.Төмөрбаатар, Эрдэнэбулган дөрвийн нэг байгаа бол Жигжидсүрэнгийн кино” гэдэг яриа гарсан байсан. Үнэндээ би жүжигчнээ сонгохдоо зарим хүн шиг өчнөөн проб хийгээд байдаггүй. Ерөнхийдөө би зохиолоо бичиж байхдаа жүжигчиндээ зориулаад, дүрийг нь тодорхой болгочихсон байдаг. Тухайн жүжигчний тоглож чадахаар, нуугдсан авьяас нь илэрч байхаар дүрийг зохиолдоо гаргачихдаг. “Хүний ам” кино гэхэд би П.Цэрэндагва, Ш.Гүрбазар, Ц.Төмөрбаатар нарыг зохиолоо бичээгүй байхдаа харж байсан. Тэгээд л бичсэн. Иймдээ ч жүжигчнээ тэр бүр солиод байдаггүй байх. Хамтарч ажиллаж байсан жүжигчид дундаас би Ардын жүжигчин Л.Жамсранжавыгаа илүү онцолмоор байна. Миний анх туслах найруулагчаар очдог “Улаанбаатар байгаа миний аав” киноны үеэр бид хоёр танилцаад л тэрнээс хойш уран бүтээлийн, гэр бүлийн гээд бүх талаар найз нөхөр явсан. Миний найруулсан “Хүний амь” киногоор тэр жилийнхээ шилдэг дүрийн шагналыг Жамсранжав маань авч байлаа. Бид олон зүйл дээр гар, сэтгэл нийлж ажилласан даа.
Жүжигчинтэйгээ хамтарч, олон уран бүтээл хийнэ гэдэг дээр би нэг л зүйл боддог. Найруулагчийн хариуцлага асар өндөр. Жаахан юман дээр л алдахад тэр чигээрээ чиний алдаа болж үлддэг. Тиймээс маш өргөн хүрээнд сэтгэж, тархиа гашилгаж, алдаагүй хийх хэрэгтэй. Тийм болохоор маш сайн судалж, тархиндаа бий болгож байж тэр хүнийг сонгох ёстой юм. Өмнө нь тоглож байсан дүрийг давтаж тоглуулбал надад ч, тэр хүнд ч, үзэгчдэд ч хэрэггүй. Эвдэж л гаргаж ирэх хэрэгтэй. Тэгж байж л дүр болно. Жишээ нь, би Эрдэнэбулганыг Хатанбаатарт тоглуулчихаад дараа нь “Нарны унага” киноны нохойны хамар нясладаг эсрэг дүрд тоглуулсан. Зарим нь “Та тэр гоё том дүрд тоглуулчихаад ийм дүр өгөх ч гэж дээ” гэж байсан. Гэтэл миний хувьд харин ч эсрэгээрээ. Тэр хүний олон талын авьяас, өөрийгөө эвдэж чадаж байгааг харуулахыг л зорьсон. Манай Цэвээнжав гэж мундаг жүжигчин байна. Тэр хүн ямар авьяас, чадвартайг олон киноны жижиг хэсгүүдээс харж болно. Кино бүрт харахад нэг сайхан монгол эмэгтэй. “Морьтой ч болоосой”, “Аман хуур” гээд л бодоод үз дээ. Нэг л хүн байгаа биз. Гэхдээ дүр бүр нь огт өөр, хэзээ ч давтагдахгүй. Тийм гайхамшигийг л нээж өгөх нь найруулагчийн үүрэг.
-Та Цэвээнжав гуайд дүр өгч байв уу?
-Маш их харамсаж явдаг. Бид нэг ч кинонд хамтарч ажиллаагүй. Уг нь “Анхны алхам” киноны эргэж ирдэг авгайн дүрд тоглуулах гээд хоёрдугаар найруулагчаа явуулсан. Бид хэд Батсүмбэрт зурганд гарчихсан байсан юм. Тэгсэн хэд хоногийн дараа “Олдсонгүй ээ. Оронд нь Сосор гуайг аваад ирлээ” гэсээр ирсэн. Сосор гуай сайн тоглосон. Гэхдээ л тэр дүрээс Цэвээнжав гуай л харагдаж, тэр байсан бол гэж одоо ч бодогдсоор байдаг.
Зарим жүжигчин олон дахин сургууль хийх тусам сайжирна. Зарим нь сургуулилалт хийх тусам муудна. Ганц л удаа гал шиг дүрэлздэг хүн байхад олон удаагийн сургуулилалт, загнуурын дараа сайжирдаг хүн байна. Хүн хүнийхээ онцлогоос шалтгаална. Мундаг жүжигчид олон давтаад байхгүй. Найруулагч үүнийг мэдэрдэг, зохион байгуулалт хийдэг байх ёстой.
-Дээр үеийн гэгдээд байгаа буюу 1990 оноос өмнөх онд хийсэн кинонуудыг одоогийн кинонууд яагаад ч гүйцэхгүй байна гэх шүүмжлэл их бий. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?
-Надтай уулзсан бүхэн л бараг “Та нарын үеийнхний хийсэн киног хэд ч үзсэн уйдахгүй байна. Харин одоогийн залуучуудын хийсэн киноноос сэтгэлд үлдсэн, сайхан өгүүлэмжтэй, сайхан үг яриатай кино алга аа. Энэ юуных вэ” гэж асууж байна. Энэ асуултад би тэр бүр хариулаад байх дургүй. Шалтгаан бол бий. Нэгдүгээрт, Ганц монгол ч биш ер нь киног урлагийн бүтээл гэж бодож кино хийдэг найруулагч байхгүй болж байх шиг байна. Аль болох уран найруулгатай болж байна. Тоо хэт олшрохоор чанар муудна л даа. Сериалууд, мөнгө олохын тулд үзэгчдийг хуурч хөнгөн инээд наасан кинонууд дэлгэцийг үерийн шар ус шиг эзэлчихээд байна. Энэ гэхдээ дэлхийн киноны зовлон. Зөвхөн Монголд болоод байгаа юм биш. Гэхдээ Оскар, Канн, Венец гэх мэт томоохон наадмууд байгаа ганц нэгхэн урлагийн бүтээлийн хэмжээнд хийгдсэн кинонуудыг зөв сугалж гаргаж ирж байгаа нь сайн хэрэг. Хоёрдугаарт, Тохиолдлын хүмүүс кино хийж байна гээд яваад байна. Угтаа театрт хэн дуртай нь жүжиг найруулж чадахгүй. Гэтэл хэлд, хөлд орсон л бол кино хийхээс наагуур юм болж байна. Сургууль төгссөн болгон л киног мөнгө, алдар хүнд олох хэрэглүүр гэж харж байна. Найруулах гэж байгаа нь ч, жүжигчин нь ч ялгаагүй. Хальтхан, олигтой ч биш “Сайн байна уу” гэж гарчихаад л “Би кинонд дүр бүтээлээ” гэж сонин хэвлэлд ярилцлага өгч байгаа хүүхэд цаагуур чинь зөндөө байна. Гэтэл дүр бүтээнэ гэдэг чинь асар нарийн зүйл. Дүр бүтээнэ, дүрд тоглоно гэдэг өдөр шөнө шиг ялгаатай шүү дээ. Дүрийг бол бүтээдэг, амьдруулдаг. Харин дүрд тоглохыг бол тоглодог л байхгүй юу. Нэгэн алдарт жүжигчний 70 насны ойн баярт очиход “Би театртаа хагас зуун жил ажиллахдаа 300-гаад дүрд тоглолоо. 2-3 дүр бүтээсэн” гэж хэлж байсан. Үүнийг л бодоод үз. Гуравдугаарт, түүхээрээ бид кино хийх гэж байна гэж их оролдож байна. Түүхэн кино гэдэг асар чухал, үнэт өв байх ёстой юм. Тухайн цаг үеийн чухал хэсгийг кинонд мөнхрүүлнэ гэдэг хэр баргийн аавын хүүгийн чадах ажил биш. Түүхэн киноноос тухайн цаг үеийн түүхэн баримт, үнэн мэдээлэл гадаад, дотоодын ялангуяа залуу, өсвөр насны үзэгчдэд хүрэх ёстой. Солонгосчууд л гэхэд байгаагүй юмаа бий болгож, түүхэн кино хэчнээн олон зууг хийж байна гэж чи санана. Одоо манайхан түүх гуйвуулах, түүхийг эдүгээчлэх тал руу орж эхэлж байна. Түүхийг эдүүчилнэ гэдэг асар хариуцлагагүй, буруу, байж боломгүй зүйл байна. Түүхэн хүний тухай кино хийлээ гэхэд л тэр хүний баримтад тулгуурлаж эдүгээчилж болохгүй л байхгүй юу. Үүнийг манайхан ойлгохгүй байна аа.
-Ийм жишээ олон байгаа бололтой, тийм үү. Та дурдаж болох уу?
-Хамгийн наад захын жишээ гэхэд 1932 оны Архангай, Хөвсгөлийн хувьсгалын эсэргүү бослого гэж том зүйл болж байв аа. Үнэхээр том лам нарын эрх мэдэл, толгойгоо алдсан хуйвалдаан дундаас гарч ирсэн зүйл шүү дээ. Ванчин Богд ирж амийг чинь аварна энэ тэр гэсэн. Одоо ногоон малгайт Дамдинсүрэн, Самбуудүвчин гэх мэт хүмүүсийг ардын баатар байсан мэтээр гаргаад, илэрхийлээд байх юм.
Бас 1911 оны Монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний гол зохицуулагч, ноён нуруу Богдхаан байсан гээд кино хийгээд байх юм. Гэтэл үнэн түүхээрээ тэр үеийн цөм тулгуур нь Монголын эх орон ч сэтгэлгээтэй Чин Ван Хандорж, Намнансүрэн, Хайсангүн гэх мэт сэхээтнүүд л байсан шүү дээ. Гэтэл Богдыг гол хүн нь байсан гээд байх юм. Үнэндээ тамга нь л хэрэгтэй байсан. Богд үнэхээр үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч байсан бол яагаад үндэсний сэхээтнүүдээ, миний дээр дурдсан хүмүүсийг цөмийг алсан юм. Тэд Богдын ордны дайллага дээрээс л моринд чирүүлж, хоолонд хордож үхсэн байдаг шүү дээ. Хамгийн наад захын гаргалгаа ийм байгаа юм. Сайхан сайхан түүхийг баллахаа болиорой гэж найруулагч, уран бүтээлчдэд хэлмээр байна. Дээр нь мэдрэмжгүйгээр найруулж, зохиолоо өөрчлөөд өөрийгөө ч, түүхэн цаг үеийг ч алж болохгүй шүү дээ.
-Богд хаанаар ийм агуулгатай, түүхийг гуйвуулсан байж болзошгүй кино одоо дахин хийгдэж байгаа гэнэ гэх яриа байсан. Та энэ тухай ярих гээд байна уу?
-Хийгдэж байгаа гэсэн. Нэрийг нь хэлбэл гомдох байх. Миний их ойр дотны хүн юм. Дуурийн дуучин байхаас нь л мэднэ. Гэтэл мань хүн Чин Ван Ханддоржийн тухай хоёр ч билүү ангитай кино хийсэн. Их муу кино. Хайран юм. Нэг сайхан зүйлийг тэгээд базаад хаячихаар тэр сэдвийг хэн ч нэг хэсэгтээ барьж авахгүй шүү дээ. Хамгийн чухал нь түүхэн үнэн баримтыг эдүгээчилж болохгүй гэж би дээр хэлсэн. Үүнээс гадна кино найруулга гэдгийг дуурийн тайз гэж ойлгож болохгүй. Кино найруулга гэдэг бол минийхээр дэлгэц үзэгч хоёрын хооронд байгаа хоосон орон зайг нөхөж, холбож амьдруулахыг л найруулга гэж байгаа юм. Гэтэл үүнийг өөрөө ойлгодог хүмүүс байгаа нь Монголын кино урлагт сөрөг нөлөө их үзүүлж байна. Дээр нь ном уншдаг хүн их ховор болчихлоо. Ийм үед худал, хуурсан зүйл хийж яавч болохгүй.
-Таниас залуу уран бүтээлчид, ялангуяа кино найруулагчид зөвлөгөө, тусламж хүсдэг үү. Та залуучуудтай хамтарч ажиллахдаа хэр дуртай байдаг вэ?
-Залуучууд, шавь нар ирж асууна аа. Зааж зөвлөх юм байвал чадлынхаа хэрээр зөвлөнө. Гэхдээ олонх нь үг сонсохгүй юм билээ. Цагийн гарз болоод байдаг юм билээ. Олон л удаа тийм мэдрэмж төрж байлаа. Манай залуу уран бүтээлчид хуумгай, хөнгөн тал руугаа нь илүү болжээ гэж боддог.
-Гайгүй уран бүтээлч болно доо гэж тоож байгаа найруулагч танд байна уу?
-Сүүлийн 5-6 жилд овоо болж байна. Гайгүй сайхан итгэл хүлээлгэсэн залуу найруулагч мэр сэр гараад ирлээ. Бараг бүх төрөл жанраар бүтээл хийдэг Ж.Сэнгэдорж, Б.Түмэн-Өлзий гэж Польшид төгссөн, бас “Дэв” гэж кино хийсэн Б.Жаргалсайхан, А.Миеэгомбо, З.Батболд гэж хүү бий. Эдгээр дундаас Сэнгэдорж бол яах аргагүй уран бүтээлч сэтгэлгээтэй, бүтээл хийе гэж шатаж явдаг найруулагч юм болов уу гэж кинонуудаас нь харагддаг. Бас зураглаачдаас дурдахгүй өнгөрч болохгүй. Д.Ангараг, С. Нэргүй, Шаравдоржийн маань хүү Даваадорж гэж сайхан зураглаач байлаа.
Одоо манайхны гол сул тал нь бид хамтарч ажилалж чадахгүй байна. Сайн баг бараг л бүрдэхгүй байна. Сайн найруулагчид тааруухан зураглаач, дуу оруулагч оччихож байна. Сайн зураглаачид маруухан найруулагч, жүжигчин таарч байна гээд асуудал их байна. Кино бол сайн багийн л ажил шүү дээ. Ялангуяа цөм хүмүүс нь маш сайн баг, атгасан гар шиг байх ёстой юм.
-Одоогийн залуу уран бүтээлчдийн ихэвчлэн хүн загнаж зандарсан, тулга тойрсон хэрүүлийн маягтай уран бүтээл гэж хэлэхэд ч хэцүү энэ арга барилаас яаж салах юм бэ. Үүн дээр туршлагатай, мэдлэгтэй та бүхэн л засвар хийх ёстой юм биш үү?
-Мэргэжлийн түвшин уначихаад байна аа. Мэргэжлийн түвшний зохиол, найруулагч маш ховор болчихлоо. Жүжигчид ч цөөн байна. Одоо зүгээр л кинотеатрт гарч байгаа кинонуудын нэрийг сониноос харахад л аймшигтай, бүдүүлэг байгаа шүү дээ. Үүнээс эхлээд л мэргэжлийн зүйл энэ салбарт дутагдаж байгаагийн том илэрхийлэл. Дэлгэцээр харуулахгүй, хэлэхгүй зүйл гэж бий. Үүнийг одоо тоож байгаа ч хүн алга. Хамгийн наад захын жишээ гэхэд кино хүмүүжлийн, үлгэр дууриаллын, сэтгэхүйн асар их удирдагч шүү дээ. Үүнийг бодолцохгүй байна, манай зарим уран бүтээлч. Одоо ч гаднын орнуудад киноны хяналт гэж бий. Буруу, бүтэхгүй, ёс зүйгүй кино гаргавал асар өндөр торгууль тавьж байна, хуулиараа. Бусдад нь жишиг болгож, өөрсдөд нь дахиж тийм зүйл хийхгүй байх сургамж өгч байна. Орчин цагт хүнийг томоожуулах ганц шилдэг арга бол өндөр торгууль, түрийвчтэй нь ярих л байна.
Өөр нэг зүйл нь мэргэжлийн продюсер байхгүй болчихлоо. Киног үзвэрийн сүлжээнд оруулах, дэлхийн киночдын сүлжээнд нэгтгэж ашиг олох, нэр хүндээ өсгөх, үнэлүүлэх ажлыг продюсер хийх ёстой юм. Ядаж орон нутгийн кинотеатруудаа сүлжээтэй, харилцан уялдаатай болгож, дотроо эхлээд хамтрах хэрэгтэй. Нэг сайн кино хийлээ. Түүнийгээ нэг продюсерт өгөхдөө “Гурван тааруу кино дагуулж өгнө шүү” гээд өгчихдөг, бусдыг нь ч дэмжчихдэг ийм зэргийн юм манайд алга. Үнэндээ цаана чинь ийм наймаа л явж байна шүү дээ. Манайд дов довоо борлуулж байна гээд борлуулсан ч юмгүй байцгааж байна. Бас нэг зүйл онцлоход киноны уран бүтээлч бэлдэж байгаа сургуулиудын босгыг өндөр болгож, багш нарыг чадавхжуулах хэрэгтэй. Багш нар нь сул, мэдлэггүй байхаар яаж сайн уран бүтээлч, боловсон хүчин төгсөх вэ дээ. Оросын нэвтрүүлэг, кино ядаж л рекламыг маш сайн үзэх хэрэгтэй. Ямар хөөрхөн хийдэг гэж санана. Гэтэл манай телевизийн рекламнууд гэж бөөн хүн загнасан эсвэл хашгирч орилсон, үг нь ойлгогдохгүй ямар хэцүү гэж санана.
-Манай киноны тухай хууль хэдэн он дамжиж яваа ч батлагдаагүй л байна. Та үзсэн үү, хуулийн төслийг?
-Би хэд хэд очсон. Одоо бол цагийн гарз. Шинэчлэгдэж, сайжирч шалиагүй. Бизнесийн хэдэн юм аа л шургуулсан хэрэг. Тэгж байгаад батлагдах биз. Уг нь оюуны өмчийн асуудлыг маш тодорхой болгох ёстой юм, хуулиараа. Тэгж байж кино урлаг өрсөлдөөнтэй, цэвэр уран бүтээл рүү орох ёстой. Мөн энэ олон кино продакшнуудад тодорхой төлөвлөгөөгөөр бүтээл хийлгүүлэх хэрэгтэй. Явц дунд сайн муу нь шигшигдэнэ шүү дээ. Мэдээж юм хийж чаддаг, сайн нь үлдэнэ. Энэ мэт зүйл бараг тусгагдаагүй юм билээ дээ. Манайхан бол оюуны маш гарамгай хулгайч шүү дээ. Америкт нэг явж байтал кинотеатрын гадаа маш урт дараалал үүсчихсэн, хүмүүс нээгдээд сар болж байгаа киногоо үзэх гэж дугаарлаж байгаа юм. Тэгээд гурав хоногийн дараа Монголдоо иртэл манай нэг театраар гарч байх жишээний. Ядаж л кинотеатрт тухайн жилд гаргах киноны төчнөөн хувийг монгол кино байна гэж хуульдаа заах ёстой юм. Үүргээ биелүүлэхгүй бол арга хэмжээ авдаг байх хэрэгтэй. Уран бүтээл төрүүлэх, уран бүтээлчээ төрийн бодлогоор дэмжих хууль л хэрэгтэй.
-Киноноос үнэхээр их ашиг олдог гэдэг нь үнэн юм уу?
-Олдог болоод л хийдэг байлгүй дээ. Би сүүлийн үед уран сайхны бус баримтат киногоор дагнасан учраас тэр талаар тодорхой юм мэдэхгүй байна.
-Та сүүлийн үеийн кинонуудыг үзэж байна уу?
- Үнэндээ би үздэггүй. Цагийн гарз санагдаад байдаг юм. Ер нь цөөхөн дөө.
-Та кино урлагт 55 жилийн амьдралаа зориулжээ. Үүнээс багагүй хугацааг баримтат кинонд зориулсан байх. Уран бүтээлч хүнд уран бүтээлээ хөөгөөд явахаар ар гэр орхигдох гээд байдаг, ар гэртээ анхаарал хандуулъя гэхээр уран бүтээл цалгардах гээд байдаг мөнхийн асуудал бий. Үүнийг та хэрхэн зохицуулж ирэв?
-Би айлын ганц хүү болохоор Цэцгээтэй суухаас өмнө миний бүх зүйлийг ээж амжуулдаг байлаа. Харин ханьтайгаа сууснаас хойш ээжийн минь надад зориулдаг бүхнийг тэр орлож, зориулж амьдарч байна даа. Дулааны инженер мэргэжилтэй, мэргэжлээрээ яаманд ажилладаг хүн намайг, гурван хүүгээ бодож ажлаасаа гараад яваандаа киноны салбарын салшгүй нэгэн болсон. Заримдаа надаас илүү хорхойтон, жинтэй үгтэй, нарийн мэдрэмжтэй найруулагч, зургийн дарга болчихдог. Уран бүтээлчдийг сэтгэл зүрхээрээ ойлгож, мэдэрч ажилладаг хүмүүсийн нэг болсон доо. Эхнэрээ магтаад гэж хүмүүс ярих вий. Үнэн юм чинь. Бид ашиг харж, мөнгө олъё гэж нэг ч удаа уран бүтээл хийж байсангүй. Гараас минь гарсан бүхэн намайг орлож үлдэх үнэ цэнэтэй бүтээл байх юм шүү гэж л бодож хийсэн. Энэ зарчмаасаа хэзээ ч хазайж байсангүй.
-Хүүхдүүдийнхээ тухай яриа дэлгээч?
-Гурван хүү минь одоо хувь хувьдаа сайхан л амьдарч байна. Таван ачтай. Тавуулаа хүү. Нэг ёсондоо би сагсан бөмбөгийн багтай болсон. Охины мөрөөсөл болсон хүмүүс байна.
-Та уран бүтээлийн он жилүүддээ ямар дүн тавих вэ?
-Хэрвээ би эмч байсан бол төчнөөн хүн эмчилсэн гээд өдийд нэг зузаан дэвтэр бариад сууж байх байсан биз. Өөр юугаар ч ажилласан нэг барагцаа гарах байсан байх. Гэтэл кино найруулагчийн хөдөлмөр гэдэг барагцаалж, үнэлж хэмжиж болохгүй, гарт баригдахгүй, нүдэнд харагдахгүй зүйл юм уу даа. Бүтээсэн, ажилласан киноныхоо тоог хэлчихэж болно. Гэтэл хэд нь хэнд хэрхэн нөлөөлсөн бэ гэдэг бас өөр хэрэг. Ямартай ч би үзэгчдэдээ аль болох гэгээн тунгалаг, амьдралын хөрснөөс хөндийрөөгүй, үнэнийг харуулахыг л зорьж, бүх насаа зориулсан. Эхнэрээ хүртэл уруу татсан. Зарим кино минь чиний хэлснээр одоо үнэ цэнэтэй байгаа бол баяртай байна. Хүмүүсийн оюун санаанд цэнэг өгч чадсан л бол үүргээ гүйцэтгэжээ. Ирээдүйд улам хүндтэйд тооцогдвол тэр миний дүн. Би, бидний үеийнхэн бус хойч үе, үе үеийн үзэгчид дүн тавьдагаараа кино урлаг бусдаас өөр, хэмжүүр өндөртэй. Би өөртөө одоо дүн тавих эрхгүй. Гол нь кино бол мөнхийн зүйл.
Бидний яриа энд хүрээд өндөрлөв. Амьдралынхаа нэгэн жарныг кино урлагт жинтэй, үеийн үед үзэгчдийн таашаал, хүндлэлийг хүлээсэн бүтээл туурвихад зориулсан түүнийг Монголын кино урлагийн, кино найруулгын эцэг гэхээс өөр аргагүй. Гэхдээ тэр энэ үгийг сонсоод “Би юуг ч, хэнд ч таалагдах гэж хийж байсангүй, хийх ч үгүй. Таалах эсэхээ үзэгчид шийднэ. Харин би тэдний оюуны үнэлэмж, эрэлтэд нийцсэн юм хийхийг л хичээдэг. Дээр нь кино бол миний чин сэтгэлээсээ дурласан дуртай ажил минь” гэх нь дамжиггүй ээ. “Жийгээгийн бүтээсэн кино бүхэн бусдаас өөр, амьтай” хэмээн нэгэн кино судлаачийн үгээр ярилцлагаа өндөрлүүье ээ.
| КИНО АМИЛУУЛАГЧ |
|
| Монгол Улс, Улаанбаатар хот, Сүхбаатар дүүрэг, VIII хороо, "Ардын эрх"-ийн байр, Гуравдугаар давхарт Эргэлт.мн редакц |
| 7509-1188 |
