Их хотод минь урьхан дулааныг авчрах нов ногоон зүлэг туяарч, үүлсийн заагаар нарны цацраг гялалзаж, бороо ганц нэгхэн дусагнах тавдугаар  сарын 31-ний өдөр. Дууны яруу найргийн хаан гэгддэг Д.Ган-Очиртой ярилцахаар Зүүн замын уулзвар өнгөрөн алхаж явлаа. Зам дээр түгжрэн зогсох автомашинуудаас 1990 оны сүүлч 2000 оны эхэн үед хит болон мандаж, одоо ч сонсогчдынхоо сонсох дуртай хийгээд зүрх сэтгэлд нь шинэ мэдрэмжийг төрүүлж байдаг тэр л дуунууд эгшиглэж байлаа. “Сонсох бүр яруу баялгийг гайхан баясаж, сод их билигт түмэн юугаан бишрэн магтмуу би” гэдэг шиг их хот минь эгшиглэнт үгийн шидээр бүтсэн хөгжмийн аянд талимаарах мэт тайван амгалан. Үг, хөгжим хоёр нийлэхээрээ хүний сэтгэлийг хөдөлгөж баярлуулж, гуниглуулж, догдлуулж, уйлуулж, тайтгаруулж чаддаг ид шидтэй. Энэ л бүхнийг ойлгож шүлэг, яруу найргаараа олон түмнийг цэнгүүлж, сэтгэлийнх нь мяндсан утсыг үгийн шидээр хөндсөн яруу найрагч Д.Ган-Очиртой уулзахаар болзсон газраа явж очлоо. Элэгсэг дотноор угтах тэрбээр мэнд мэдээд “Ах нь улаан Дорнодын хүн. Багаасаа л тоглож өссөн тал нутаг минь. Сардаа заавал нэг очиж, талынхаа хөх салхинд илбүүлээд зогсох сайхан. Аав, ээж, ах дүүс маань нутагтаа аж төрөн суудаг. Тиймээс зав гарвал ойр ойрхон нутаг ухасхийдэг дээ” гээд саяхан сонсогчдын хүртээл болгоод буй “Хун цагаан хайр” цомгоо дурсгалаа. Энэхүү цомог нь цаг үеийн шилдэг дууны эмхэтгэл, цомог аж. Яруу найрагч Д.Ган-Очиртой хийсэн ярилцлагыг уншигч таны өмнө дэлгэж байна.

-Үндэсний номын баяр саяхан болж өндөрлөлөө. Зохиолч, уншигчдыг уулзуулдаг энэхүү баяр энэ жил ямар онцлогтой болсон гэж харж байгаа вэ. Залуусын ном унших хандлага хэр нэмэгдсэн гэж бодож байна. Ер нь үзэсгэлэн худалдаанд оролцож, худалдан авалт хийж буй залуус зөв, сайн номоо сонгож чадаж байна уу. Та энэ тал дээр нэлээд ажиглалт хийсэн байх?

              -Хоёр өдрийн хүйтэн бороог эс тооцвол номын баяр сайхан болж өнгөрлөө. Ер нь цахим номоос илүү цаасан хэвлэл унших давлагаа яваад байх шиг анзаарагдлаа. Тиймээс ч цаасан хэвлэлийг унших залуусын давлагаа дажгүй сайн байх шиг байна. Гэхдээ уран зохиолын ном хэрэгтэй юү, бизнес, хэл, түүх, танин мэдэхүйн ном хэрэгтэй юү  гэдэг тал дээрх хайлт жаахан харанхуй байна. Тухайлбал, хамгийн их хүнтэй номын асар дээр очоод ном худалдан авах жишээтэй. Мөн хуудас нь гоё, сайхан байвал шууд худалдан авах хандлагатай байна. Эндээс хүмүүс номыг авахын тулд тэмтэрч буй нь анзаарагдлаа. Энэ бол уншихын эхний шат. Тиймээс ном унших сайн цаг ирнэ гэдэгт итгэж байгаа. Ном руу гүн шурган орж, номыг яаж унших, цуглуулах, ажил амьдралын хэрэгцээндээ тохируулах зэрэгтээ анхаарч байгаа болов уу гэж харж байгаа. Үүнээс гадна би номыг бүтээж байгаа болон уншиж байгаа залуусыг их боломжийн сайн харж байгаа даа. Нийгмийг харж буй хандлага, асуулт буй байдал зэрэг хоёр, гурван төлөв дээр харахад дажгүй шүү, ирээдүй байна. Хамгийн гол нь тэр залуусыг зөв чиглүүлээд өгөх хүн хэрэгтэй юм болов уу гэж боддог.

Сүүлийн үед Л.Алтангэрэлийн орчуулгууд миний сонирхлыг татаж байгаа. Энэ залуугийн орчуулгууд маш сайн

-Номын баярын өдрүүдэд орчуулгын бүтээлүүд сайн борлуулагдаж буй талаар хүмүүс ярьж байна. Ном эрхлэн гаргадаг олон паблишинг бий боллоо. Нэг талаар орчуулгын уран зохиол “Түг таг хийсэн, модон хэлтэй” гэх, нөгөө талаар орчуулгын уран зохиолын уншиж байж л дэлхийн том зохиолчдын оюун өв сангаас танин мэдэх болох. Та энэ тал дээр ямар үзэл бодолтой байдаг вэ?

              -Би бол хэл сураад, орчуулга хийгээд, бусдыг шүүмжлээд байдаг хүн биш. Харин орчуулсан олон ном уншлаа. Сайн орчуулсан номын эхний хуудсыг нь уншихад л цааш нь хөтлөөд явчихдаг. Харин таг түг хийгээд гацаж байвал тэр муу ном гэсэн үг. Зохиолч, дуун хөрвүүлэгч Ж.Нэргүй ах “Сайн орчуулсан ном унших тосон дээр хөрвөөж байгаа юм” гэж хэлсэн байдаг. Тэгэхээр ном уншихын сайн нь юунд байдаг вэ гэхээр яруу баялаг хэл болон тухайн зохиолд юу агуулж байна гэдэг чухал. Ер нь 2000 оноос хойш хүмүүс орчуулгын уран зохиол руу даялаад орсон. Гэвч олонх нь таг түг гэсэн модон хэлтэй болсон. Утгаар нь, үгээр нь, хадаж орчуулах гэх мэт олон төрөл байдаг юм билээ. Миний хувьд олон мундаг ах, дуун хөрвүүлэгчийн номыг уншаад сурчихсан. Тиймээс муу, сайн орчуулгыг ерөнхийд нь гадарлана. Тухайлбал, би хамгийн түрүүнд  Г.Амар гуай, Г.Аким гуай, Ж.Нэргүй гуайн орчуулгын ном мөн үү гэдгийг л хардаг. Сүүлийн үед миний сонирхлыг Л.Алтангэрэлийн орчуулгууд татаж байгаа. Энэ залуугийн орчуулгууд маш сайн. Яагаад гэхээр, Марсел Прустийг үнэхээр гайхалтай орчуулсан байна лээ. Ямар ч хүн уншсан шууд хөтлөөд л явчихна даа. Ер нь 1960-1970 онд дэлхийн сонгодгуудыг манайх сайн орчуулсан. Тэр л суурин дээр орчуулгын уран зохиол тонгочиж яваа гэж боддог доо. Үүнээс гадна Г.Аюурзана ахын 10 хар, таван улаан бол үнэхээр сайн ном доо..

-Та хэдэн настайгаасаа шүлэг, яруу найрагтай холбогдож байв. Таныг шүлэг бичихэд хэн тусалж, дэмжиж байсан бэ. Энэ талаар таныг сонирхолтой яриа дэлгэнэ гэж бодож байна?

              -“Хүн болох багасаа хүлэг болох унаганаасаа” гэдэг. Би багасаа их зохиолч Д.Нацагдоржийн "Миний нутаг” шүлгийг цээжлээд л уншиж өссөн. Шүлэг цээжлэх, уран яруу унших дадлыг 10 жилийн сургуулийн багш нар зааж өгсөн. Мөн зохион бичлэг бичүүлж, уралдуулаад энэ дундаас намайг аятайхан бичих болов уу гэж үнэлж авсан багш бол Д.Батдэлгэр. Багш маань намайг сургуулийн уран зохиолын дугуйланд сургаж байгаад агуу их Д.Нямсүрэнтэй гар барилуулж “Энэ хүүхдийн яруу найргийнх нь багш болоорой. Би уран зохиолынх нь багш байлаа. Энэ хүүхэд хойшдоо сайн бичиж магадгүй шүү” гээд шавь оруулж байсан. Д.Нямсүрэн багш бид хоёр нэг сумын хүмүүс гэж хэлж болно. Эрээнцавын сангийн аж ахуй 1974 онд байгуулагдахад “Орос хэлтэй малын эмч хэрэгтэй” гээд аав минь Хөдөө ах ахуйн сургууль төгсөөд энэ нутагт хуваарилагдсан. Аав Эрээнцавд байхдаа ээжтэй танилцсан юм билээ. Үүнээс гадна аав, Д.Нямсүрэн багш хоёр нэгнийхээрээ орж гардаг найзууд байсан. Д.Нямсүрэн багшийг бурхан болсноос хойш хүмүүс “Миний ч багш байсан, тэрний багш байгаагүй” гээд маргалдах нь ихэссэн гэж болно. Энэ хүмүүсийн дэргэд би миний л багш гэж ярихгүй ээ. Д.Нямсүрэн багш 2001 бил үү, 2002 онд "Өдрийн сонин"-д өгсөн ярилцлагадаа хоёр, гурван хүнийг миний шавь гэж дурдсан байдаг. Үүн дотор нь миний нэр байдагт би их баярладаг. Энэ бол намайг шавиа гэж тоож байгаа, ирээдүйд намайг авч явна гэсэн урмын том шагнал байсан. Тэр ч утгаараа өнөөдөр өдий зэрэгтэй яваа болов уу гэж боддог.  Үүнээс гадна Д.Нямсүрэн багшийн хамар хашаанд “Цагаан гуайн хүү Төмөрхуяг үнэг сугсалзуулсаар ирнэ” гэдэг шүлгийн эзэн Төмөрхуяг ахынх байдаг. Багшийг өнгөрсний дараа Т.Содномнамжил бид хоёр Ц.Төмөрхуяг ахынд орж, өглөөний цай уунгаа “Өргөн талд үнэг шогшино. Үнснийх нь сайхан нүгэл шогшино” гэдэг шүлгийн тухай болсон анд хамт явсан талаар нь яриулсан. Энэ тухай би багшийнхаа тухай “Байгалийн дуут шувуу Д.Нямсүрэн” гэсэн бичвэртэй оруулж байлаа.

Т.Содномнамжил маш тунгалаг, гэгээн, хувилгаан яруу найрагч байсан. Д.Нямсүрэн, Т.Содномнамжил хоёр нэг нэгнээ ижил тэнцүү хүндэтгэж хайрладаг байлаа

-Дорнын их найрагч Д.Нямсүрэнгийн шавь байна гэдэг шүлэг бичдэг хүн бүхэнд тохиох аз, завшаан болов уу. Таныг шавиа гэж үнэлж, хайрлаж байсан Д.Нямсүрэн гуай шүлгийг нь уншаад танд юу гэж хэлж, зөвлөдөг байсан бэ?

              -Ер нь яруу найрагт ганц авшгүй зүйл нь “Ингэж, тэгж бичнэ” гэсэн тиг байхгүй. Тухайлбал, уран зурагт тиг байна. Хөгжмийг долоон нотоор бичнэ гэх мэт. Хэдийгээр шүлгийг 35 үсгээр бичиж байгаа боловч цаад сүнсийг нь илэрхийлэх тиг байхгүй. Тэгэхээр манай багш  “Бичээд бай, болж байна, өөр юу ч хэрэггүй” гэдэг байсан.

              Би 1990-ээд оны үед багшийнхаар очлоо. Гэтэл багш “Би чамд нэг үг хадгалуулна” гэсэн. Би “Ямар үг вэ багшаа” гэтэл багш “Өөрөө өөрийнхөө яруу найрагт үнэнч шавь нь байгаарай” гэсэн дээ. Энэ үгийг Данзангийн Нямсүрэнгийн багш Данзаннямын Шагдарсүрэн гэдэг багшид хадгалуулсан юм билээ.  Энэ үгийг миний багш надад өвлүүлж үлдээсэн. Багш “Ган-Очироо чи энэ үгийг хэний ч өмнө бардам хэлж байгаарай. Сергей Сенингийн шүлэгт “Өөрийнхөөрөө дуугарч байвал мэлхий шиг гуагласан ч яах вэ” гэдэг мөр бий. Энэнтэй утга дүйнэ шүү. Тийм учраас чи өөрийнхөө нандин яруу найргийг хадгалж, өөрийнхөөрөө л бичээрэй” гэсэн.

-Та Д.Нямсүрэнгийн шавь Т.Содномнамжилтай хэр дотно нөхөрлөж байв?

              -Би Т.Содномнамжил хэмээх яруу найрагчтай 1990 онд танилцсан. Удахгүй 50 насных нь ой болох гэж байна. М.Саруулдалай, Д.Галсансүх бид гурав үй зайгүй найз нь байсан. Бурхан болоход нь бид гурав очиж нутаглуулсан. Т.Содномнамжил маш тунгалаг, гэгээн, хувилгаан яруу найрагч байсан. Д.Нямсүрэн, Т.Содномнамжил хоёр нэг нэгнээ ижил тэнцүү хүндэтгэж хайрладаг байлаа. Т.Содномнамжил Д.Нямсүрэн багшийг “Дээшээ суу” гэнэ. Харин багш Со-г “Дээшээ суу, чи лам, яруу найрагч хүн. Ах нь доор нь сууя. Чи бол надаас илүү яруу найрагч. Шамбалыг ойлгосон, гэгээрсэн яруу найрагч ” гэдэг байсан даа. Хэрвээ зиндаа гэж байдаг оюун санаанд зиндаа бий. Яруу найрагт ч бий. Би энэ хоёр агуу хүний салхин доор жаахан хүүхэд гүйж явсан даа.

Мундаг том зохиолчдын номыг уншиж өссөн болохоор ч тэр үү амьдралыг үеийнхээсээ арай өөрөөр харахыг эрмэлздэг байсан байж магадгүй.

              1996 онд Монголын Үндэсний чөлөөт зохиолчдын эвлэлээс зохион байгуулдаг Д.Данзанравжаагийн нэрэмжит яруу найргийн наадамд Со маань түрүүлж байсан. Манай Т.Содномнамжил бол төрөхдөө л гэгээн төрсөн хүн. Амьдрал ахуй гэхээсээ илүү орчлонгийн явдлыг огоордог, таньдаг, мэддэг, амьдралыг утга учир, шалтгааныг бүрэн ойлгож, үүнийгээ яруу найрагт маш сайн шингээж өгсөн учраас нэгэн цагийн агуу найрагч гэж хувьдаа бодож, үнэлдэг юм.

-Хүүхэд ахуй цагтаа уншсан ном гэдэг мартагдашгүй байдаг болов уу. Ихэнх зохиолч, яруу найрагчид багадаа уншсан номынхоо талаар ярьдаг юм билээ. Та ер нь багадаа хэн гэдэг зохиолчийн ямар нэртэй номыг уншдаг байв?

              -Би долдугаар ангид байхдаа Зөвлөлтийн зохиолчдын туужис гэдэг номыг бүтнээр нь уншаад уйлж байлаа. Бага насанд минь хамгийн сэтгэгдэл үлдээсэн ном бол Чингиз Айтматов  “Далайн хөвөөний алаг хав толгой” зохиол. Мөн аав минь Оросын алдарт зохиолч Александр Дюмагийн “Монте Кристо гүн” зохиолыг авч өгч байлаа. Мөн 1990 онд Р.Чойномын “Сүмтэй бударын чулуу” гарахад мөн л аав минь авч өгсөн. Мундаг том зохиолчдын номыг уншиж өссөн болохоор ч тэр үү амьдралыг үеийнхээсээ арай өөрөөр харахыг эрмэлздэг байсан байж магад.

Өнгөрсөн жил найзууд маань уулзаад тухайн үеийн шүлэгт ая хийж дуу болгосноо дуулж өгсөн. Ер нь муу бичээгүй байна лээ шүү

-Та утга зохиолын ном уншиж, түүгээр хүмүүжиж, өөрөө уран бүтээл туурвиж яваа хүний хувьд  утга зохиол хүнийг хэрхэн хүмүүжүүлж, төлөвшүүлдэг гэж бодож байна вэ?

              -Энэрэнгүй үзэл, нинж сэтгэл хоёрын надад өгсөн. Хүн төрөлхтөн оршин байгаа цагт уран зохиол байсаар л байна. Уран зохиол байгаа цагт хүн чанар байна. Болно, болохгүйг урьдчилаад уншуулдаг зүйл ном. Тийм болохоор утга, уран зохиол гэдэг хүмүүн төрөлхтний оюун санааны өрөм нь юм шүү дээ. Уран зохиол байхгүй эх хэл хаана байх вэ. Хэл хаана байдаг вэ гэхээр тухайн орны уран зохиолд байдаг.   

-Таны бичсэн олон сайхан шүлэг дуу болж, сонсогчдынхоо зүрх сэтгэлд эгшиглэж байна. Анх ямар шүлгээ дуу болгож, олон түмэндээ хүргэсэн бэ?

            -1992-1993 онд Дорнод аймагт манай найзууд “Нөхөрлөл” гэдэг хамтлаг байгуулсан. Би тухайн үед есдүгээр ангийн сурагч байлаа. Нэг өдөр найз Одсүрэн маань ирээд надаас хоёр дууны шүлэг авсан юм. Тухайн үед дууны шүлэг гэж ямар байдгийг огт мэддэггүй байлаа. Тиймээс дууны ном үзэж байгаад ерөнхий ойлголтоо мэдэж авсан даа. Тэгээд л найздаа хоёр шүлэг бичээд явуулсан. Өнгөрсөн жил найзууд маань уулзаад тухайн үеийн шүлэгт ая хийж, дуу болгосноо дуулж өгсөн. Ер нь муу бичээгүй байна лээ шүү. Тун давгүй санагдсан.

-Ер нь дууны шүлэг, энгийн шүлэг хоёр ялгаатай юу?

              -Энэ талаар хүмүүс их асуудаг. Ялгаатайгаар барах уу даа. Зарим нь хүн намайг “Яруу найргаар явахгүй болохоор дууны шүлэг рүү орлоо” гээд муулдаг л юм. Тэр муулж байсан хүмүүс эргээд надтай уулзахаараа “Бид дууны шүлгийг бол барахгүй юм байна. Очироо яаж бичдэг юм бэ. Бичих гээд оролдоод үзлээ барахгүй байна. Чи нууцыг нь олчихжээ” гэдэг. Би олсон л доо. Авьяастай хүн учрыг нь олдог болохоос биш атаархсан хүн учрыг нь олохгүй шүү дээ. 

                Эмээ маань надад “Хүнд хэрэгтэй л юм хийгээрэй” гэдэг сэн. Би хүнд хэрэгтэйг л хийж байгаа байлгүй дээ. Би 30 жилийн хугацаанд 300 гаруй дууны шүлэг бичлээ. Шүлэг зохиолыг минь хүмүүс номын яармаг худалдаанд дээрээс худалдаж авч л байна. Дууг минь сонсож л байна. Миний зохиосон шүлгийг дуучид дуулж, Төрийн шагнал авч, Гавьяат болж чадаж байна шүү дээ. Мөн унах унаатай, амьдрах байртай болж байна. Үүнээс сайхан зүйл гэж юу байх вэ дээ.

Ингэж бодохоор өөрөөрөө бахархана биз?

              -Бахархахаасаа илүү эмээгийнхээ захиасыг биелүүлж байгаадаа баярладаг. Би хүнд хэрэгтэй юм хийжээ гэж боддог. Үүнээс том шагнал надад хэрэггүй. Ер нь надад илүү юм байхгүй. Бас дутуу юм байхгүй. Хань ижил, үр хүүхэд, ээж, аав минь байна. Элэг бүтэн байх чинь хамгийн том хувь тавилан шүү дээ.